"Μακριά ροδίζει η ανατολή". Από τις γυναικείες φυλακές Αβέρωφ

Τα διαφορετικά κάλαντα της ιστορικής αισιοδοξίας, της υπερηφάνειας και της αξιοπρέπειας

Γράφει ο Ιάκωβος Μαύρος - ΙΣΤΟΡΙΑ - 31/12/2014

 

Το ξέρατε -μέρα που είναι- ότι τα πιο πρόσφατα δημιουργηθέντα κάλαντα είναι αυτά που σκάρωσε η χορωδία των γυναικείων φυλακών Αβέρωφ την περίοδο που ακολούθησε τον εμφύλιο πόλεμο;

Πατώντας πάνω στην «πανελλήνια» μελωδική οδό των καλάντων (με ιδιαίτερη όμως κι εκεί υλοποίηση) αλλά έχοντας ξεχωριστούς, πρωτοφανέρωτους  στίχους, οι γυναίκες της χορωδίας πανηγυρίζουν συγκινητικά μέσα από τα κάγκελα, «μαζί με τη φύση», το νέο χρόνο που έρχεται και διαδηλώνουν με αξιοπρέπεια και περηφάνια το άσβεστο πάθος τους για λευτεριά και ειρήνη.

Γι αυτό μας φαίνονται μάλλον, πολλές φορές, ως τα πιο ωραία, γραμμένα και τραγουδισμένα κάλαντα μέσα από τις γυναικείες φυλακές Αβέρωφ το 1948, από αριστερές, αντάρτισσες, πολιτικές κρατούμενες. Γιατί με αυτή την ελπίδα που πλημμυρίζουν, η οποία συνυπάρχει με την δυσκολία του παρόντος, ταιριάζουν τόσο μα τόσο και με τη δικιά μας εποχή…

Ακούστε τα, δώσε προσοχή στους στίχους τους και διαβάστε την ιστορία τους:

 Μακριά ροδίζει η ανατολή  
κάθε κλωνί κι ένα πουλί  
πανηγυρίζει η φύση  
το νιο χρόνο που θα αρχίσει.

Με της καμπάνας τη βουή 
χαράζει μέρα γιορτινή
η αρχή του νέου χρόνου  
και το τέλος κάθε πόνου.

Ερείπια και μνήματα
στέλνουν χαράς μηνύματα  
πως θα σωθεί το δάκρυ  
μες στην πλάση απ” άκρη σ” άκρη.

Γιορτάζουμε στη φυλακή  
με έναν πόνο μιαν ευχή  
χαρά παντού να ανθίσει  
της ειρήνης ο ύμνος να αντηχήσει.

Ευχόμαστε στην καθεμιά
με την καινούρια την χρονιά  
στο σπίτι να γυρίσει   
και χαράς ζωή να αρχίσει.

Με την καινούρια την χρονιά  
παντού ειρήνη και χαρά  
τραγούδι να αντηχήσει  
σε ανατολή και δύση.

Φυλακές Αβέρωφ

Μέχρι την Κατοχή, οι φυλακές Αβέρωφ λειτουργούσαν ως Εφηβείο και ως Δικαστική Φυλακή Αθηνών.

Στη διάρκεια της Κατοχής υπήρξαν δεσμωτήριο εκατοντάδων αντιστασιακών (οι μελλοθάνατοι περνούσαν την τελευταία τους νύχτα έξω από το κυρίως κτίριο, σε ιδιαίτερο κελί, το λεγόμενο Αράπης).

Κατά τις εμφύλιες συγκρούσεις του Δεκεμβρίου του 1944 υπήρξαν θέατρο σφοδρότατων μαχών και για ένα μικρό διάστημα πέρασαν στον έλεγχο του ΕΛΑΣ, ενώ ένα μέρος τους γκρεμίστηκε από ανατίναξη.

Από το 1945 τα κτίρια των Φυλακών Αβέρωφ άρχισαν να χρησιμοποιούνται αποκλειστικά για πολιτικούς κρατούμενους. Την περίοδο εκείνη κτίζεται το νοσοκομείο κρατουμένων «Βασιλεύς Παύλος».

Παράλληλα οι γειτονικές γυναικείες φυλακές, που μέχρι τις αρχές της δεκαετίας ’70 φιλοξένησαν γυναίκες πολιτικές κρατούμενες με τα παιδιά τους, περιελάμβαναν 101 κελία, θαλάμους εργασίας, εκκλησία, σχολεία και βοηθητικές εγκαταστάσεις.

Στη διάρκεια του Εμφυλίου στις φυλακές Αβέρωφ περίπου το 80% των κρατούμενων γυναικών προερχόταν από την επαρχία. Ήταν κατά κανόνα αγρότισσες και συχνά αναλφάβητες ή με ελάχιστες γνώσεις Δημοτικού. Στην πλειονότητά τους επρόκειτο για γυναίκες που είχαν συλληφθεί γιατί είχαν συμπαρασταθεί στους άντρες τους ή στους συγγενείς τους ή γιατί συνεργάζονταν με οργανώσεις του ΚΚΕ.

Μεταξύ των γυναικών υπήρχαν 150 γυναίκες με παιδιά κάτω των 5 ετών, από τις οποίες οι 106 για κάποιο διάστημα τα είχαν μαζί τους. Οι εκτελέσεις των γυναικών άρχισαν τον Ιούλιο του 1946 και συνεχίστηκαν αδιάλειπτα μέχρι τη λήξη του εμφυλίου.

Η χορωδία και οι υπόλοιπες δραστηριότητες των φυλακισμένων γυναικών

Η Χορωδία αποτελεί ένα μέρος της δραστηριότητας, που ανέπτυξαν οι πολιτικές κρατούμενες στις Φυλακές Αβέρωφ. Η φυλάκισή τους, η καταδίκη τους σε ισόβια, ακόμα και σε θάνατο, δεν τους στέρησε τη θέληση, το κουράγιο να οργανώσουν τη ζωή τους και τις άμυνές τους στη νέα πραγματικότητα – πίσω από τα κάγκελα. Από την πρώτη στιγμή, ό,τι ήξερε η καθεμιά, το πρόσφερε και στις άλλες. Ετσι, κάθε πρωί η Βούλα Μαγουλά και η Ελένη Κιολεΐδου είχαν αναλάβει τη γυμναστική των κρατουμένων γυναικών. Οι γιατρίνες Ηρώ Χατζημάρκου, Μαντώ Δημητριάδου, Μαρία Νικολέτου έσωσαν πολλές γυναίκες, φροντίζοντας έγκαιρα να μεταφερθούν σε νοσοκομεία. Οι φοιτήτριες οδοντιατρικής Ζωή Αρσένη, Καίτη Παπαδάκη, Ελένη Παπαθεοδώρου, Λίτσα Ραμπαούνη και Φιφή Χελιώτη έγιναν βοηθοί του οδοντιάτρου της φυλακής. Οι δικηγόροι Αργυρώ Δροσάκη, Αριάδνη Χριστοπούλου, Δανάη Κουχτσόγλου μελετούσαν και προσπαθούσαν να βρουν στοιχεία αθωωτικά για την αναίρεση της ποινής των μελλοθανάτων. Οι φιλόλογοι Ειρήνη Ζάγκα, Λίζα Κότου, Λίτσα Νάση, Κλειώ Πολυζωίδου, Χάρις Σαρκοπούλου, Μαρούσα Σαρλή, Τούλα Τσιτίλου, Ιφιγένεια Ψαλτοπούλου διδάσκουν αυτές που άφησαν το Γυμνάσιο κι εκείνες που προορίζονταν για το Πανεπιστήμιο.

Οι δασκάλες Αμαλία και Ευρυδίκη Γιαννοπούλου, Φανή Γουσοπούλου, Καλυψώ Αλεξούλη, Καίτη Ζεύγου, Πέπη Καραγιάννη, Ευθυμία Κιάου, Πόπη Κορναράκη, Μαργαρίτα Κωτσάκη, Ιουλία Πλουμπίδου, Αννα Λαμπριανού, Δήμητρα Τερζάκη μάθαιναν ανάγνωση και γραφή τις αγράμματες, που έφταναν σχεδόν το 80%. Μαθηματικά δίδασκε η Ισμήνη Σιδηροπούλου και στενογραφία η τραπεζική υπάλληλος Φεβρωνία Χρυσαφίδου. Μέχρι και ξένες γλώσσες δίδασκαν οι Αννα Εφραιμίδου, Ηρώ Ιωαννίδου, Μπεάτα Κιτσίκη, Νίνα Ξανθού, Αύρα Παρτσαλίδου. Λογιστικά δίδασκαν οι Δήμητρα Αλεξανδρίδου, Ελένη Γαλέου, Ελπίδα Μαλιοπούλου, Φρόσω Πετρίτση, που κατάφεραν να εκπαιδεύσουν τέλειες λογίστριες, οι οποίες δούλεψαν αργότερα και βγάλανε το ψωμί τους από αυτή τη δουλιά.

Οι ηθοποιοί Μαλαίνα Ανουσάκη, Σωτηρία Ιατρίδου, Ολυμπία Παπαδούκα και Μαρία Φωκά ανέλαβαν την ψυχαγωγία των κρατουμένων, ενώ οι νηπιαγωγοί Δέσποινα Ζυμαρίδου, Αννα Κατσούλη, Βούλα Μαγουλά, Αννα και Ελένη Πέπα ασχολούνταν με τα 90-100 παιδιά, που βρίσκονταν στη φυλακή με τις μητέρες τους.

Ο δίσκος γυναικείες φυλακές Αβέρωφ

Η ηχογράφηση των τραγουδιών έγινε το 1977, όταν ένα τμήμα της χορωδίας των φυλακισμένων γυναικών (του 1948) βρέθηκε μετά από τριάντα σχεδόν χρόνια. Η λογοκρισία τότε είχε απαγορεύσει την έκδοσή του στην Ελλάδα, με τη δικαιολογία ότι «αναμοχλεύει το παρελθόν». Ένα παρελθόν, που μάλλον για τους νικητές του Εμφυλίου παρέμενε επικίνδυνο και γι” αυτό καταδικασμένο στο σκοτάδι. Ένα παρελθόν όμως που είχε και έχει φωτεινές και αγέρωχες -αν μη τι άλλο- παρακαταθήκες όπως αυτή με την οποία ασχολούμαστε σήμερα.

Ο δίσκος είδε το φως μόλις το 2002 από την εταιρία «Protasis» – με τη σύμφωνη γνώμη των εν ζωή κρατουμένων τότε γυναικών. Πρόκειται για μια δισκογραφική έκδοση, που συμπυκνώνει ένα μεγάλο κεφάλαιο της ιστορίας της εμφυλιακής Ελλάδας. Ένα κεφάλαιο αγωνιστικού ήθους, μεγάλης ψυχικής δύναμης και πάλης για ζωή και αξιοπρέπεια, αυτό που δίδαξαν οι πολιτικές κρατούμενες, σε διαφορετικές φυλακές και εξορίες. Κορίτσια, που δεν πρόλαβαν να ενηλικιωθούν και βρέθηκαν αντιμέτωπα με τις σφαίρες του αποσπάσματος. Γυναίκες που χαρακτηρίστηκαν «εθνικός κίνδυνος» επειδή λαχταρούσαν να δουν τον τόπο τους λεύτερο. Μανάδες, που περιφρονώντας τους διώκτες τους, δεν «προσκύνησαν», με τίμημα είτε να αποχωριστούν τα παιδιά τους είτε να τα μεγαλώσουν μέσα στη φυλακή.

Στο CD, μέλη της Χορωδίας των γυναικών πολιτικών κρατουμένων τραγουδάνε στίχους που γράφτηκαν από τις ίδιες πάνω σε γνωστές μελωδίες. Το υλικό παρουσιάζει με εναλλαγή μαρτυρίας-τραγουδιού τη ζωή στις φυλακές, τη μικρή κοινωνία – ζωντανό κύτταρο αντίστασης και δημιουργίας – που οι κρατούμενες πάσχιζαν να δημιουργήσουν. Τα τραγούδια μιλούν για τις δύσκολες στιγμές που έζησαν, τον πόνο για το χαμό των εκτελεσμένων συντροφισσών, την επιμονή τους να μην υποκύψουν στα βασανιστήρια, τη λαχτάρα τους για ζωή. Τραγουδούν τραγούδια όπως «Το τραγούδι των μελλοθανάτων», το τραγούδι της μεταγωγής «Ο Φοίνικας» – το τραγούδι δηλαδή που πρωτοείπαν οι κρατούμενες οι οποίες μεταφέρθηκαν στις φυλακές της Πάτρας (ο φοίνικας ήταν το μοναδικό δέντρο που φύτρωνε στην αυλή της φυλακής, γύρω από το οποίο χόρευαν οι γυναίκες που πήγαιναν για εκτέλεση). Επίσης, την «Ισμήνη», τραγούδι αφιερωμένο στην καθηγήτρια Ισμήνη Σιδηροπούλου, η οποία εκτελέστηκε το 1948, το τραγούδι της φυλακής «Μακριά από τον ελεύθερο αέρα», το βασισμένο σε ποίημα-τραγούδι του Γ. Δροσίνη «Οι γιαγιές μαθαίνουν γράμματα», κάλαντα (με άλλους στίχους) των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς, το «Χορό του Ζαλόγγου» με τα τελευταία λόγια των θανατοποινιτισσών.

Καταδικασμένες και δημόσιοι κίνδυνοι οι χορωδοί:

Στον δίσκο τραγούδησαν οι:

Ξένη Βαρδάκη: Δικάστηκε σε κακουργιοδικείο μόλις τελείωσε το Γυμνάσιο. Καταδικάστηκε σε θάνατο. Εμεινε 8 χρόνια μελλοθάνατη στη φυλακή.

Καλλιόπη Βασιλείου, μαθήτρια. Εμεινε 4 χρόνια στη φυλακή.

Κατίνα Βασιληά, μοδίστρα. Δικάστηκε 7 φορές ισόβια. Εμεινε 10 χρόνια στη φυλακή.

Κατίνα Γαρίδη, σπουδάστρια. Το στρατοδικείο τη δίκασε δύο φορές 20 χρόνια. Εμεινε 5,5 χρόνια στη φυλακή.

Μαριάνθη Παρτάλη, μαθήτρια. Το στρατοδικείο την καταδίκασε σε θάνατο. Εμεινε 11 χρόνια στη φυλακή.

Μαίρη Μπίκια, δακτυλογράφος. Δικάστηκε και έμεινε 12 χρόνια στη φυλακή.

Ολυμπία Παπαδούκα, ηθοποιός. Το στρατοδικείο τη δίκασε 20 χρόνια. Εμεινε 3 χρόνια στη φυλακή.

Γεωργία Πέτα, φοιτήτρια. Δεκαοκτώ χρόνων, την καταδίκασε σε θάνατο το στρατοδικείο. Εμεινε κρατούμενη 15 χρόνια.

Αργυρούλα Σεφερλή, δασκάλα. Το στρατοδικείο τη δίκασε 20 χρόνια. Εμεινε 7 χρόνια στη φυλακή.

Βέρα Τσιμπουκίδου: Μόλις είχε τελειώσει το γυμνάσιο. Δικάστηκε σε στρατοδικείο και καταδικάστηκε σε θάνατο. Εμεινε 5 χρόνια στη φυλακή και άλλα 4 στην εξορία.

Ελένη Τσαουλή: Σπούδασε θέατρο και κλασικό μπαλέτο. Εμεινε στη φυλακή δύο χρόνια κι εκεί γνώρισε και μελέτησε τον άπειρο πλούτο των μορφών της ελληνικής χορευτικής παράδοσης. Οταν αποφυλακίστηκε, ίδρυσε το 1954 τον Ομιλο Ελληνικών Χορών, για τη διάδοσή τους στην Ελλάδα και στο εξωτερικό.

Ακούστε ολόκληρο τον δίσκο (και δώστε λίγη μόνο παραπάνω προσοχή στο 27:40 με τα τελευταία λόγια κάποιων από τις φυλακισμένες κοπέλες):

Αναδημοσίευση απο ΤΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ

Πηγές:  Ριζοσπάστης, Ελευθεροτυπία, tvxs

Και το βιβλίο της Ολυμπίας Παπαδούκα «Γυναικείες Φυλακές Αβέρωφ».