του Δημήτρη Δαμασκηνού
Μάνος Ζαχαρίας
Ο Μάνος Ζαχαρίας γεννήθηκε στην Αθήνα. Σπούδασε χημεία στο πανεπιστήμιο, με σκοπό να συνεχίσει την οικογενειακή παράδοση στην οινολογία, και θέατρο στη σχολή Ρώτα - Σαραντίδη.
Θα γράψει η γνωστή συγγραφέας Άλκη Ζέη για την πρώτη γνωριμία τους στην κατοχή, θυμούμενη πως δεν τον είχε καθοδηγητή και ευτυχώς δεν τον είχε ερωτευτεί: «Και να ήθελα βέβαια», θα προσθέσει χαριτωμένα, «δεν προλάβαινα, έπρεπε να σταθώ στην ουρά. Ψηλός, αδύνατος, με μπιρμπιλωτά μάτια έκαιγε καρδιές. Κατοχή. Γερμανοί, πείνα, μα μπορούσαμε να κάνουμε όνειρα.
Ο Μάριος Πλωρίτης ήθελε να σκηνοθετήσει για τον κινηματογράφο τη Γαλήνη του Βενέζη. Πρωταγωνιστές θα ήταν ο Μάνος και η λίγο μεγαλύτερη αδελφή μου, που ήταν μια πανέμορφη κοπέλα. Ταιριαστό ζευγάρι για την ταινία οι δυο τους, όχι όμως και για τη ζωή, γιατί η αδελφή μου ήταν ερωτευμένη με τον Νίκο Γκάτσο… Πήγαινα κι εγώ στις πρόβες που γίνονταν σε κάποιο γραφείο στο Κολωνάκι. Ο Μάνος έφτανε πολλές φορές καθυστε-ρημένος, με μάτια κόκκινα από αϋπνία. ‘Θα ’γραφε σε κανένα τοίχο τη νύχτα’, ψιθύριζα της αδελφής μου. ‘Μπορεί να σκότωσε και κανένα Γερμανό’, έλεγε κείνη μισοσοβαρά μισοαστεία. Τελικά η ταινία δεν έγινε. Στο μεταξύ εγώ είχα γνωρίσει τον Γιώργο Σεβαστίκογλου που έκανε σεμινάρια Θεάτρου με το μέθοδο Στανισλάφσκι στο Γαλλικό Ινστιτούτο. Ο Ροζέ Μιλιέξ του είχε παραχωρήσει μια τάξη… Απ’ όσο θυμάμαι τα μαθήματα παρακολουθούσαν ο Ντίνος Δημόπουλος, η Ζωρζ Σαρή, η Τατιάνα Μιλιέξ και πρώτος και καλύτερος, ο Μάνος. Ερχότανε και διάφορες άλλες κοπέλες που νομίζω πως τις συγκινούσε περισσότερο ο Μάνος παρά ο Στανισλάφσκι. Πάνω στα θρανία ήταν απλωμένοι ο Κορνέιγ και ο Ρακίνας για να μην μπει ξαφνικά κανείς ανεπιθύμητος και βρούμε τον μπελά μας που μες στην Κατοχή ασχολιόμασταν με τον Στανισλάφσκι. Αυτή ήταν η πρώτη συνεργασία του Γιώργου με τον Μάνο και ούτε έβαζε ο νους τους πως θα ξανασυνεργάζονταν» 1.
Για τα νιάτα του που συνέπεσαν με μία εποχή αγωνιστικής ανάτασης του λαού έχει μιλήσει και ο ίδιος ο Μάνος Ζαχαρίας, περιγράφοντας το κλ΄λιμα της εποχής στην Μαρία Κατσουνάκη: «Τότε τα πράγματα ήταν σαφή. Υπήρχε Κατοχή, ο εχθρός, η Αντίσταση. Απλά πράγματα… Δεν χρειαζόταν να ψάξουμε, να βρούμε… Ή θα ήσουν λιπόψυχος, συμβιβασμένος, θα λούφαρες, δηλαδή, ή θα ήσουν προδότης. Η βασική μάζα του κόσμου όμως ήταν στην Αντίσταση. Αυτό που συνέβαινε ήταν απίθανο. Δεν μπορεί να το διανοηθεί άνθρωπος που δεν έζησε εκείνη την εποχή. Σε κυνηγούσαν, ας πούμε. Γινόταν ένα μπλόκο στο δρόμο. Χτυπούσες οποιαδήποτε πόρτα, σου άνοιγαν και σε φιλοξενούσαν για να γλιτώσεις. Δεν βρήκα κλειστή πόρτα εκείνη την εποχή. Θυμάμαι ένα μπλόκο στην Αιόλου. Μπαίνω σ’ ένα κατάστημα, τυχαία. Ο ιδιοκτήτης με οδήγησε απευθείας στο υπόγειο και στην έξοδο από την πίσω πόρτα. Αυτή η ατμόσφαιρα ήταν καταπληκτική. Πρωτόγνωρη και ανεπανάληπτη» 2.
Και θα συνεχίσει η Άλκη Ζέη: «Στις διαδηλώσεις της Απελευθέρωσης όλο και συναντούσα το Μάνο με το λάβαρο μπροστά. Και όταν καταλάγιασε η μέθη της ελευθερίας βρίσκονται με τον Γιώργο στο νεοσύστατο ‘Θέατρο του λαού’, όπου σκηνοθετούσε ο Γιώργος ένα ελληνικό έργο, απλοϊκά γραμμένο, μα που ενθουσίαζε τον κόσμο γιατί μιλούσε για αντίσταση για ηρωισμούς για νίκες. Ο Μάνος έπαιζε τον εαυτό του. Δεν νομίζω ότι ο ρόλος είχε καν γραφτεί από τον συγγραφέα. Στη μέση της παράστασης, χωρίς να έχει σχέση με το έργο, έβγαινε στη σκηνή ο Μάνος που έφτανε λαχανιασμένος από κάποια θυελλώδη συνεδρίαση – ήτανε παραμονές του Δεκέμβρη του ’44 κι έδινε την πραγματική γραμμή της μέρας. ‘Σύντροφοι Θα νικήσουμε’, κατέληγε με φωνή όλο πάθος κι ο κόσμος παραληρούσε από ενθουσιασμό. Στα παρασκήνια, το αδιαχώρητο. Κορίτσια με λουλούδια στα χέρια συνωστίζονταν να δουν τον Μάνο. Σε λίγες μέρες όνειρα, πάθη, θέατρο, έγιναν όλα στάχτες. Άρχισε ο Δεκέμβρης, οι μάχες και όλα τα επακόλουθα» 3.
Ο Μάνος Ζαχαρίας στα Δεκεμβριανά υπήρξε επικεφαλής του θρυλικού λόχου των σπουδαστών «Λόρδος Βύρων» των Εξαρχείων.
ΟΙ ΑΓΓΛΟΙ ΔΕΝ ΚΑΤΑΦΕΡΑΝ ΝΑ ΠΑΡΟΥΝ ΤΑ ΕΞΑΡΧΕΙΑ...
Στη συνέντευξη που παραχώρησε το 2011 στο περιοδικό «Αρχειοτάξιο» 4 ο σκηνοθέτης, αναφερόμενος σ’ αυτές του τις εμπειρίες θα μιλήσει για τη συμμετοχή του στην Αντίσταση και μετέπειτα τον Δεκέμβρη: «Προς το τέλος της Κατοχής ήμουν τρίτος γραμματέας της ΕΠΟΝ σπουδαστών. Πρώτος ήταν ο Κώστας Φιλίνης και δεύτερος ο Λεωνίδας Κύρκος. Υπήρχαμε σε όλη την Κατοχή και πήραμε μέρος στα Δεκεμβριανά με τον Λόχο Μπάιρον 5.
Η ιστορία του Λόχου είναι η εξής: Μετά τη μεγάλη διαδήλωση στις 4 Δεκεμβρίου, βγάλαμε ντουντούκες και καλέσαμε όλους τους σπουδαστές στο Δημοτικό Σχολείο της Κυψέλης, στη Φωκίωνος Νέγρη, για να οργανώσουμε τον Λόχο των σπουδαστών. Πολύς κόσμος, ήταν και ο Αξελός εκεί. Επειδή όμως το είχε μάθει το σύμπαν ότι θα μαζευτούμε εκεί, εκείνη την ώρα μας βομβάρδισαν από το Λυκαβηττό. Εκεί σκοτώθηκε η Κοσκινά και ο Γιάννης Γκούμας, τραυματίστηκε η Ζωρζ Σαρρή και πολύς κόσμος ακόμα. Έγινε μακελειό κυριολεκτικά. Εγώ ήμουν επικεφαλής. Μετά τον βομβαρδισμό και τον θάνατο και προσωπικών μου φίλων, αποφασίστηκε να αναλάβει τον Λόχο ο Γρηγόρης Φαράκος κι εγώ ανέλαβα τη διαφώτιση της αχτίδας. Μετά από 3-4 μέρες τραυματίζεται ο Φαράκος στη Θεμιστοκλέους κι επιστρέφω εγώ στον Λόχο. Και μετά από δυο μέρες γίνεται η συνεδρίαση, στα Εξάρχεια, σ’ ένα σπίτι στο δεύτερο όροφο, και εκεί πέρα ο Λόχος σπουδαστών για πρώτη φορά ονομάζεται «Λόχος Βύρωνα». Τον κράτησα ως την υποχώρηση κάπου στην Λαμία» […] 6.
Στην συνέντευξη που παραχώρησε στην «TV χωρίς σύνορα» ο Μάνος Ζαχαρίας περιέγραψε αναλυτικότερα τα γεγονότα που αφορούν στη δράση του λόχου «Λόρδος Βύρων» κατά τη διάρκεια του Δεκέμβρη, λέγοντας: «Έγινε η μεγάλη διαδήλωση στις 3 του Δεκέμβρη, η γνωστή διαδήλωση στο Σύνταγμα, που χτυπήθηκε κι είχαμε τα πρώτα θύματα μετά την Κατοχή, πλέον απ’ τις ‘συμμαχικές δυνάμεις’. Κι από εκεί αρχίζει ουσιαστικά ο Δεκέμβρης. Φεύγουμε από το Σύνταγμα, πηγαίνουμε στις συνοικίες και ουσιαστικά… ταμπουρωνόμαστε, αρχίζουν οι αψιμαχίες, αλλά όχι ακόμα συγκεκριμένες γραμμές, περιοχές… Γι’ αυτό αποφασίσαμε τότε να καλέσουμε μία συγκέντρωση των φοιτητών που ήτανε οργανωμένοι στο κίνημα, αλλά με τα Δεκεμβριανά, στις αρχές δηλαδή, με την Απελευθέρωση, μ’ όλες αυτές τις συγκρούσεις που είχαν αρχίσει είχαμε γίνει λιγάκι σκορποχώρι… Βγάλαμε τηλεβόες σ’ όλες τις γειτονιές και καλούσαμε τους φοιτητές να μαζευτούν στο σχολειό τηςΚυψέλης, για να γίνει μία συγκέντρωση και να οργανωθεί εκεί για πρώτη φορά ο λόχος των σπουδαστών. Έτσι κι έγινε, δυο μέρες μιλάγαμε με τους τηλεβόες, μαζευτήκαμε στην Κυψέλη, στο σχολειό της Κυψέλης, το οποίο υπάρχει ίσαμε σήμερα, και φυσικά, δυο μέρες το διατυμπανίζαμε, το ’χανε πάρει χαμπάρι και οι αντίπαλοί μας και βομβαρδίστηκε η συνάντηση αυτή των φοιτητών την ώρα που ετοιμαζόμαστε να σχηματίσουμε τον πρώτο σπουδαστικό λόχο, βομβαρδίστηκε απ’ τον Λυκαβηττό…, με όλμους, με πυροβόλα και τα λοιπά. Εκεί είχαμε τα πρώτα θύματα…, πέντε νεκρούς και αρκετούς τραυματίες. Εκεί σκοτώθηκε η Κοσκινά η Καίτη, ο Γιάννης ο Γκούμας, τραυματίστηκε η Ζωρζ Σαρρή, η γνωστή συγγραφές και ηθοποιός αργότερα».
«Σ’ αυτή τη συγκέντρωση που έχει και τα δικά της τα φαιδρά επρόκειτο να ντυθούμε στρατιώτες… Αλλά δεν είχαμε σχεδόν τίποτα και μοιραζόντουσαν διάφορα… ένα παντελόνι χακί στον έναν, ένα αμπέχωνο στον άλλον, διάφορα τέτοια εκεί… Εμένα μου έτυχε ένα παντελόνι και τιράντες, αλλά δεν είχε κουμπιά. Κι εκεί, στον διάδρομο του σχολειού μέσα, μία από τις Κοσκινάδες, γιατί ήτανε τρεις αδελφές, ξαδέλφη ήταν η μία, άρχισε να μου ράβει τα κουμπιά. Κι εκεί άρχισε ο βομβαρδισμός. Και τα παιδιά σκοτωθήκανε στην αυλή του σχολείου, πέσανε οι πρώτες οβίδες και μετά πέσανε και στο σχολειό μέσα, πέντε περίπου ή έξι… Ήτανε ο Αξελός μέσα εκεί, πολλά γνωστά παιδιά… Αφού έγινε όλο αυτό το πατατράκ και ήτανε φοβερό να βλέπεις τους φίλους σου, τους συναγωνιστές σου, που είχανε γλιτώσει από μία τετράχρονη Κατοχή Γερμανική άγρια, να σκοτώνονται μπροστά στα μάτια σου, καθυστέρησε λιγάκι η συγκρότηση του λόχου και αντί ν’ αναλάβω εγώ που επρόκειτο ν’ αναλάβω σαν πολιτικός επίτροπος, ανέλαβε το λόχο ο Γρηγόρης ο Φαράκος, ο οποίος δεν ήτανε στο σχολειό της Κυψέλης. Κι επειδή εμείς είμαστε λίγο τρακαρισμένοι όλοι απ’ αυτό το γεγονός ανέλαβε ο Γρηγόρης ο Φαράκος κι εγώ συνέχισα τη δουλειά μου, ήμουνα στη Διαφώτιση της οργάνωσης».
Κατά τη διάρκεια του αγώνα αυτού, των μαχών αυτών είναι ενδιαφέρον να σας πως πώς γινότανε η ανταλλαγή των μηνυμάτων – αποφάσεων – προτάσεων ανάμεσα στα Αρχηγεία, στο Αρχηγείο το δικό μας και στο Αρχηγείο των Εγγλέζων. Γινότανε ακριβώς στα Εξάρχεια, γινότανε στην οδό Θεμιστοκλέους, γινότανε νύχτα, άναβε ένας προβολέας και φώτιζε τα Εξάρχεια, φώτιζε την οδό Θεμιστοκλέους ολόκληρη και ένας άλλος προβολέας - δεν θυμάμαι ακριβώς από ποιον δρόμο ήτανε, Βαλτετσίου ήτανε ή κάποιος άλλος – κάθετα και σχηματιζόταν ένας φωτεινός σταυρός. Σ’ αυτόν τον σταυρό συναντιόντουσαν δύο αντιπροσωπείες, μία του ΕΛΑΣ, με έναν αξιωματικό και δύο στρατιώτες και από την άλλη μεριά έναν αξιωματικό Εγγλέζο και δύο Εγγλέζους στρατιώτες. Ανεβαίναν αυτοί τη Θεμιστοκλέους, κατεβαίναμε εμείς τη Θεμιστοκλέους και στον σταυρό ακριβώς επάνω δίναμε τον φάκελο ο ένας στον άλλον, όποιος είχε να δώσει τι, και κάναμε μεταβολή, αφού χαιρετιόμαστε… , ωραιότατα, στρατιωτικά, και στα 10 μέτρα – 15 σβήναν οι προβολείς κι άρχιζε το ντουφεκίδι· κι έπρεπε να την κοπανήσουμε, για να τη γλυτώσουμε. Το τελευταίο μήνυμα του Αρχηγείου προς τον Σκόμπυ το μετέφερα εγώ, στην οδό Θεμιστοκλέους, νύχτα, στον φωτεινό σταυρό…» 7.
«Πώς γινότανε; Μπορώ να σας πω και ένα άλλο, εντελώς ιδιαίτερο αυτών των μαχών. Οι Εγγλέζοι είχανε πολυβολεία και κυρίως τα στήνανε σε μπαλκόνια, τα οχυρώνανε τα μπαλκόνια με σάκους και τα λοιπά, στήναν το πολυβόλο και ελέγχαν τους δρόμους και κάθετα και οριζόντια. Εμείς κινούμαστε σ’ αυτούς τους χώρους και κυρίως κινούμαστε ανοίγοντας τρύπες στα σπίτια. Για να μη βγαίνουμε στους δρόμους, περνάγαμε από σπίτι σε σπίτι και ανοίγαμε τρύπες· σπάγαμε τους τοίχους και περνάγαμε· κι έτσι γινόντουσαν οι επικοινωνίες. Αλλά όταν έπρεπε να περάσουμε απέναντι, ήτανε μια ολόκληρη διαδικασία… Πέρναγε ένας και μετά από δέκα λεπτά πέρναγε ο δεύτερος, ξαφνικά και γρήγορα και ερχόταν ο πολυβολισμός στην πλάτη του κυριολεκτικά, πολλές φορές τον άγγιζε από πίσω, γιατί ήτανε και φωτεινές οι σφαίρες πολλές φορές. Λοιπόν, για να μπορέσουμε κάπως να εξουδετερώσουμε αυτά τα πολυβολεία, είχαμε βρει ένα κόλπο: παίρναμε ρόδες αυτοκινήτων, το εξωτερικό, και το γεμίζαμε με δυναμίτη… Το γεμίζαμε με δυναμίτη, βάζαμε ένα φυτίλι, ανάβαμε το φυτίλι, το μήκος του ήτανε μετρημένο ανάλογα με την απόσταση, και έτσι όπως είμαστε εμείς από ψηλά, απ’ τα Εξάρχεια προς τα κάτω, βγαίναμε και ρίχναμε τη ρόδα, η οποία πήγαινε στοχευμένα προς ένα μέρος που ξέραμε ότι εκεί είναι πολυβολείο και γινόταν η εκτίναξη. Ήταν ένα από τα μέσα για να πολεμήσουμε, γιατί οι Εγγλέζοι είχαν και την Αεροπορία, η οποία πέταγε πάνω από την Αθήνα, και πέταγε όχι μόνο πάνω από την Αθήνα, πέταγε μέσα στα σπίτια κυριο-λεκτικά· θυμάμαι αεροπλάνο που είχε γυρίσει έτσι λοξά, για να περάσει ανάμεσα από σπίτια, και πολυβολούσε, με τα φτερά έτσι. Ε, και εμείς τι είχαμε; Κανά δυο όλμους είχαμε ουσιαστικά, και μερικά πολυβόλα».
Το 1945, χάρη στην περίφημη υποτροφία Μερλιέ που έστειλε στο Παρίσι νέους Έλληνες καλλιτέχνες, επιβιβάστηκε στο θρυλικό πλοίο Ματαρόα, το οποίο μετέφερε στη Γαλλία δεκάδες έλληνες αριστερούς διανοουμένους 8 και βρέθηκε στη Γαλλία για να σπουδάσει θέατρο. Ο Ζαχαρίας όμως ήταν αποφασισμένος να γίνει κινηματογραφιστής και γράφτηκε στην IDHEC (Institut des Hautes Etudes Cinematographiques), ενώ παράλληλα παρακολούθησε μαθήματα Ιστορίας της Τέχνης στη Σορβόννη.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ-ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
1. Άλκη Ζέη, Μάνος για πάντα, απόσπασμα από το κείμενο της έκδοσης του 49ου Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης: Μάνος Ζαχαρίας, Ο ταξιδιώτης της μνήμης, εκδόσεις Αιγόκερως, 2008, σελ. 20.
2. Μάνος Ζαχαρίας, Το μακρύ δημιουργικό, επίμονο και επώδυνο ταξίδι, σελ. 10-11, απόσπασμα από τη συνέντευξη στην Μαρία Κατσουνάκη, δημοσιευμένη στην έκδοση του 49ου Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης: Μάνος Ζαχαρίας, Ο ταξιδιώτης της μνήμης, εκδόσεις Αιγόκερως, 2008, σελ. 10-11.
3. Άλκη Ζέη, Μάνος για πάντα, απόσπασμα από το κείμενο της έκδοσης του 49ου Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης: Μάνος Ζαχαρίας, Ο ταξιδιώτης της μνήμης, εκδόσεις Αιγόκερως, 2008, σελ. 20.
4. Βλ. περιοδικό Αρχειοτάξιο, Κινηματογράφος και Ιστορία, ένα αφιέρωμα του «Αρχειοταξίου», Αναμνήσεις μιας διαδρομής, Συνέντευξη του Μάνου Ζαχαρία στο «Αρχειοτάξιο», Ιούνιος 2011.
5. «Lord Byron» Company of Students - The anthem (Ο ύμνος): (Δείτε το video στο: http://youtu.be/aW9BhrJyJk4). Σ’ αυτό το video υπάρχει κι ένα διαφωτιστικό κείμενο στα Αγγλικά που αναφέρει περίπου τα εξής: Αυτό είναι το video για τον αριστερό Λόχο των σπουδαστών «Λόρδος Βύρων», ο οποίος πήρε μέρος στην εμφύλια σύγκρουση στην Αθήνα τον Δεκέμβρη του 1944. Η ονομασία του ήταν μια απάντηση στην Βρετανική στρατιωτική επέμβαση στο πλευρό της κυβέρνησης του Γ. Παπανδρέου, η οποία υποστηρίχτηκε για να εναντιωθεί στα αιτήματα της ανερχόμενης σε δύναμη Αριστεράς. Κατά τη διάρκεια της Γερμανικής Κατοχής οι σπουδαστές που σχημάτισαν τον Λόχο είχαν γίνει μέλη της Ενιαίας Πανελλαδικής Οργάνωσης Νέων (ΕΠΟΝ), η οποία ανήκει στο αριστερό Εθνικό Απελευθερω-τικό Μέτωπο (ΕΑΜ), το μεγαλύτερο κίνημα της ελληνικής αντίστασης. Μερικά από τα μέλη της ΕΠΟΝ στην Αθήνα είχαν πάρει μέρος στο ένοπλο τμήμα του ΕΑΜ, στο Ελληνικό Λαϊκό Απελευθερωτικό Στρατό (ΕΛΑΣ), ως εφεδρικοί. Ο Λόχος των σπουδαστών σχηματίστηκε στις 3 του Δεκέμβρη ως έναν κανονικός στρατιωτικός Λόχος του ΕΛΑΣ στο ξέσπασμα της εμφύλιας αντιπαράθεσης στην Αθήνα που κράτησε 33 μέρες και ονομάστηκε «Λόρδος Βύρων» λίγες μέρες αργότερα. Τα περισσότερο γνωστά μέλη του ήταν ο Γιάννης Ξενάκης (που αργότερα έγινε ένας διάσημος συνθέτης και avant-garde μουσικός), ο Μάνος Ζαχαρίας (πολιτικός ηγέτης του Λόχου και σκηνοθέτης), ο Μανώλης Κορνέλιος (μεταφραστής και συνθέτης), ο Μίκης Θεοδωράκης (στιχουργός και συνθέτης) που εντάχθηκε στη μονάδα κατά τη διάρκεια της αντιπαράθεσης και ο Σπύρος Τζουβέλης (δικηγόρος). Μέλη του Λόχου που τραυματίστηκαν ή συνελήφθησαν πριν να ονομαστεί Λόχος «Λόρδος Βύρων» ήταν επίσης και ο Γρηγόρης Φαράκος (ηγέτης της ΕΠΟΝ κατά την περίοδο της γερμανικής κατοχής, επιφανές στέλεχος του κομμουνιστικού κινήματος, γενικός γραμματέας του Κομμουνιστικού Κόμματος τη δεκαετία του ’90), ο σκηνοθέτης Αλέξης Δαμιανός και ο Νίκος Κούνδουρος (ο οποίος έκανε αργότερα κι ένα φιλμ με θέμα τις τελευταίες μέρες του Byron στο Μεσολόγγι με τίτλο «Byron -- Ballad for a Demon»), η ηθοποιός και συγγραφέας βιβλίων παιδικής λογοτεχνίας Ζωρζ Σαρή, ο αρχιτέκτονας Φοίβος Τσέκερης και άλλοι. Ο ύμνος του Λόχου είχε φτιαχτεί πρόχειρα με συλλογικό τρόπο πάνω στο ρυθμό ενός Αμερικανικού στρατιωτικού εμβατηρίου και κυρίως τραγουδήθηκε κατά τη διάρκεια της υποχώρησης του Λόχου στη Λαμία, εκεί όπου ο Λόχος «Λόρδος Βύρων» διαλύθηκε σα στρατιωτική μονάδα. Εξαιτίας του γεγονότος ότι τα τραγούδια των αριστερών ανταρτών απαγορεύτηκαν λόγω του εμφύλιου πολέμου που ακολούθησε, η πρώτη ηχογράφηση του ύμνου έγινε στη Γαλλία το 1972 και συμπεριλήφθηκε στο LP με τον τίτλο «ΑΝΤΑΡΤΙΚΑ - Chants des Partisans Grecs».
6. Βλ. Αναμνήσεις μιας διαδρομής. Συνέντευξη του Μάνου Ζαχαρία στο «Αρχειοτάξιο», προδημοσίευση στα Ενθέματα της εφημερίδας Η Αυγή, 19/06/2011. Βλ. και τη βιντεοσκοπημένη συνέντευξη του Μάνου Ζαχαρία στο tvxs.gr «Οι Άγγλοι δεν κατάφεραν να πάρουν τα Εξάρχεια».
7. Αυτές οι μνήμες αποτυπώνονται και στην ταινία του Μάνου Ζαχαρία: "Γωνία Αρμπάτ και Μπουμπουλίνας" (1972) που έχει πολλά αυτοβιογραφικά στοιχεία.
8. Οι νεαροί Έλληνες καλλιτέχνες που επιβιβάστηκαν το 1945 στο Ματαρόα ήταν οι: Κορνήλιος Καστοριάδης, Κώστας Παπαϊωάννου, Μιμίκα Κρανάκη, Κώστας Αξελός, ο ιστορικός Νίκος Σβορώνος, οι φοιτητές αρχιτεκτονικής Εμμανουήλ Κινδύνης, Αριστομένης Προβελέγγιος, Αθανάσιος Γάττος, Κωνσταντίνος Μανουηλίδης, Νικόλας Χατζημιχάλης, Γιώργος Κανδύλης, Πάνος Τσολάκης, Τάκης Ζενέτος, ο κινηματογραφιστής Μάνος Ζαχαρίας, ο γλύπτης Μέμος Μακρής, ο ζωγράφος Ντίκος Βυζάντιος, ο μουσικός Δημήτρης Χωραφάς, ο τεχνοκριτικός Αγγελος Προκοπίου, οι γιατροί Ανδρέας Γληνός και Ευάγγελος Μπρίκας, η συγγραφέας Έλλη Αλεξίου, η ποιήτρια Μάτση Χατζηλαζάρου, ο ποιητής Ανδρέας Καμπάς, οι φιλόλογοι Εμμανουήλ Κριαράς και Σταμάτιος Καρατζάς, και πολλοί άλλοι.
Το κείμενο είναι ουσιαστικά το πρώτο μέρος
από το αφιέρωμα στον Μάνο Ζαχαρία
που δημοσιεύτηκε σε τέσσερις συνέχειες
στην εφημερίδα Χανιώτικα Νέα
(από 3 Νοέμβρη έως 24 Νοέμβρη 2012)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου