Αναδημοσιεύουμε, χωρισμένο σε μερικά μέρη, ένα απόσπασμα από το βιβλίο του Immanuel Wallerstein “World-Systems Analysis” που εκδόθηκε το 2004. Τα αποσπάσματα αυτά τα βρήκαμε εδώ και αναδημοσιεύτηκαν και εδώ. Ο Immanuel Wallerstein κάνει μια ανάλυση με τους κύκλους Kondratieff για όσους είναι πιο εξοικιωμένοι με τα οικονομικά, και πάντως αξίζει να διαβαστεί:ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2
Το Σύγχρονο Παγκόσμιο Σύστημα ως Καπιταλιστική Παγκόσμια Οικονομία
Παραγωγή, Υπεραξία και Πόλωση
Ο κόσμος στον οποίο ζούμε, αυτό το παγκόσμιο σύστημα, έχει τις απαρχές του στον 16ο αιώνα. Αυτό το παγκόσμιο σύστημα ήταν τότε κυρίαρχο μόνον σε ένα μέρος της υφηλίου, κυρίως σε μέρη της Ευρώπης και της Αμερικής. Με τον χρόνο επεκτάθηκε για να καλύψει όλον τον πλανήτη. Είναι, και πάντα ήταν, μια παγκόσμια οικονομία. Είναι και πάντα ήταν μια καπιταλιστική παγκόσμια οικονομία. Θα πρέπει να ξεκινήσουμε με το να εξηγήσουμε τι σημαίνουν αυτοί οι δύο όροι, παγκόσμια οικονομία και καπιταλισμός. Θα είναι μετά πιο εύκολο να εκτιμήσουμε τα ιστορικά όρια του σύγχρονου παγκόσμιου συστήματος, τις απαρχές του, την γεωγραφία του, την χρονική του ανάπτυξη και την παρούσα δομική κρίση του.
Αυτό που εννοούμε με τον όρο παγκόσμια οικονομία (world economy, économie-monde του Braudel) είναι μια μεγάλη γεωγραφική ζώνη μέσα στην οποία υπάρχει καταμερισμός εργασίας και κατα συνέπεια σημαντική εσωτερική ανταλλαγή βασικών αγαθών όπως και ροή κεφαλαίου και εργασίας. Ένα βασικό χαρακτηριστικό της παγκόσμιας οικονομίας είναι οτι δεν συνδέεται απο μια ενιαία πολιτική δομή. Αντίθετα υπάρχουν πολλές πολιτικές οντότητες μέσα στην παγκόσμια οικονομία που συνδέονται χαλαρά μεταξύ τους στο παγκόσμιο σύστημα σε ένα διακρατικό σύνολο. Και η παγκόσμια οικονομία περιέχει πολλές κουλτούρες και ομάδες- που πιστεύουν διαφορετικές θρησκείες, μιλούν διαφορετικές γλώσσες, και διαφέρουν στα μοντέλα της καθημερινότητάς τους.. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει οτι δεν αναπτύσουν και κοινά χαρακτηριστικά κουλτούρας, αυτό που ονομάζουμε γεωκουλτούρα. Σημαίνει όμως, οτι δεν πρέπει να περιμένουμε ούτε πολιτισμική ούτε πολιτική ομοιογένεια σε μια παγκόσμια οικονομία. Αυτό που ενοποιεί την δομή περισσότερο, είναι ο καταμερισμός εργασίας που εγκαθίσταται στο εσωτερικό της.
Ο καπιταλισμός δεν είναι η απλή ύπαρξη προσώπων ή επιχειρήσεων που παράγουν και πουλούν στην αγορά με την επιδίωξη την απόκτηση κέρδους. Τέτοια πρόσωπα και επιχειρήσεις έχουν υπάρξει για χιλιάδες χρόνια σε όλες τις άκρες του κόσμου. Ούτε είναι η ύπαρξη προσώπων που δουλεύουν έναντι μισθού, επαρκής για έναν ορισμό του καπιταλισμού. Η μισθωτή εργασία ήταν επίσης γνωστή για χιλιάδες χρόνια. Βρισκόμαστε σε ένα καπιταλιστικό σύστημα, μόνο όταν το σύστημα δίνει προτεραιότητα στην ασταμάτητη (endless) συσσώρευση κεφαλαίου. Χρησιμοποιώντας αυτόν τον ορισμό, μόνο το σύγχρονο παγκόσμιο σύστημα είναι πραγματικά ένα καπιταλιστικό σύστημα. Η ασταμάτητη συσσώρευση είναι μια πολύ απλή έννοια: σημαίνει οτι τα άτομα και οι επιχειρήσεις συσσωρεύουν κεφάλαιο, με σκοπό να συσσωρεύσουν ακόμη περισσότερο κεφάλαιο, μια διαδικασία που είναι συνεχής και ασταμάτητη. Όταν λέμε οτι το σύστημα «δίνει προτεραιότητα» σε αυτήν την ασταμάτητη συσσώρευση, εννοούμε οτι υπάρχουν δομικοί μηχανισμοί δια μέσου των οποίων, όποιος δρά με άλλα κίνητρα έξω απο την συσσώρευση τιμωρείται και εξοστρακίζεται απο την κοινωνική σκηνή, ενώ αυτός που δρά με το «σωστό» κίνητρο, αμοίβεται και αν είναι επιτυχής, πλουτίζει.
Η παγκόσμια οικονομία και το καπιταλιστικό σύστημα πάνε μαζί. Αφού οι παγκόσμιες οικονομίες δεν διαθέτουν την συγκολλητική ουσία μια ενιαίας πολιτικής δομής ή μιας ενιαίας κουλτούρας, αυτό που τις κρατά σε συνοχή είναι η αποτελεσματικότητα του καταμερισμού εργασίας. Κι αυτή η αποτελεσματικότητα είναι μια λειτουργία του συνεχώς αυξανόμενου πλούτου που ένα καπιταλιστικό σύστημα προσφέρει. Έως τους σύγχρονους καιρούς οι παγκόσμιες οικονομίες που είχαν χτιστεί, είτε διαλύθηκαν, είτε μετατράπηκαν με στρατιωτικά μέσα σε παγκόσμιες αυτοκρατορίες. Ιστορικά, η μόνη παγκόσμια οικονομία που επιβίωσε για μακρό διάστημα είναι το σύγχρονο παγκόσμιο σύστημα, κι αυτό γιατί το καπιταλιστικό σύστημα ρίζωσε και σταθεροποιήθηκε ως το κύριο χαρακτηριστικό του.
Απο την άλλη μεριά, ένα καπιταλιστικό σύστημα δεν μπορεί να υπάρξει σε οποιοδήποτε άλλο πλαίσιο, παρά σε αυτό της παγκόσμιας οικονομίας. Θα δούμε παρακάτω πως το καπιταλιστικό σύστημα απαιτεί μια πολύ ειδική σχέση μεταξύ των παραγωγών και των κρατούντων της πολιτικής εξουσίας. Αν οι τελευταίοι είναι πολύ ισχυροί, όπως σε μια αυτοκρατορία, τα συμφέροντά τους θα υπερκεράσουν αυτά των οικονομικών παραγωγών και η ασταμάτητη συσσώρευση κεφαλαίου θα πάψει να είναι προτεραιότητα. Οι καπιταλιστές χρειάζονται μια πολύ μεγάλη αγορά (συνεπώς τα μικροσυστήματα είναι πολύ στενά γι αυτούς) αλλά επίσης χρειάζονται και μια πληθώρα κρατών, για να κερδίσουν το πλεονέκτημα να δουλεύουν με κράτη, να περιορίζουν κράτη που στέκονται εμπόδιο στα συμφέροντά τους, και να στηρίζουν κράτη που εξυπηρετούν τα συμφέροντά τους. Μόνο η ύπαρξη πολλών κρατών μέσα στον γενικό καταμερισμό εργασίας εξασφαλίζει αυτή την δυνατότητα.
Μια καπιταλιστική παγκόσμια οικονομία είναι ένα σύνολο πολλών θεσμών, ο συνδυασμός των οποίων εξηγεί τις διαδικασίες της, και οι οποίοι, όλοι, συνδέονται μεταξύ τους. Οι βασικοί θεσμοί είναι η αγορά, ή καλύτερα οι αγορές, τα διάφορα κράτη μέσα σε ένα διακρατικό σύστημα, τα νοικοκυριά, οι τάξεις και οι ομάδες κοινωνικού στάτους (=κύρους) (για να χρησιμοποιήσω έναν όρο του Weber, που κάποιοι τα τελευταία χρόνια έχουν αντικαταστήσει με τον όρο «ταυτότητες»). Αυτοί είναι όλοι θεσμοί, που έχουν δημιουργηθεί μέσα στο πλαίσιο της καπιταλιστικής παγκόσμιας οικονομίας. Φυσικά τέτοιοι θεσμοί έχουν ομοιότητες με θεσμούς που προ-υπήρχαν σε προηγούμενα ιστορικά συστήματα και στους οποίους είχαμε δώσει παρόμοιες ονομασίες. Όμως το να χρησιμοποιούμε ίδιες ονομασίες για θεσμούς που ανήκουν σε διαφορετικά οικονομικά συστήματα πολλές φορές μπερδεύει αντί να ξεκαθαρίζει την ανάλυση. Γι αυτό είναι καλύτερα να σκεφτόμαστε για την ομάδα θεσμών του σύγχρονου παγκόσμιου συστήματος ως ανήκουσα σε αυτό ειδικά το σύστημα και σε κανένα άλλο.
Ας ξεκινήσουμε με τις αγορές, καθώς θεωρούνται το κατ’εξοχήν στοιχείο του καπιταλιστικού συστήματος. Μια αγορά είναι καί μια συγκεκριμένη τοπικά οριοθετημένη δομή όπου άτομα ή εταιρίες αγοράζουν και πουλούν εμπορεύματα, αλλά καί ένας εικονικός θεσμός σε χωρική απόσταση, όπου συμβαίνει το ίδιο είδος ανταλλαγών. Το πόσο μεγάλη και εκτεταμένη είναι μια εικονική αγορά (virtual market), εξαρτάται απο τις ρεαλιστικές εναλλακτικές που έχουν οι αγοραστές και οι πωλητές σε μια δεδομένη στιγμή. Από άποψη αρχής, σε μια καπιταλιστική παγκόσμια οικονομία, η εικονική αγορά καλύπτει το σύνολο της οικονομίας. Όπως όμως θα δούμε, υπάρχουν όρια σε αυτόν τον κανόνα και παρεμβάσεις που δημιουργούν συχνά πιό στενές και πιό «προστατευόμενες» αγορές. Υπάρχουν φυσικά ξεχωριστές εικονικές αγορές για κάθε εμπόρευμα, όπως και για το κεφάλαιο, όπως και για διαφορετικά είδη εργασίας. Όμως σε βάθος χρόνου, μπορεί επίσης να ειπωθεί πως υπάρχει μια μοναδική παγκόσμια εικονική αγορά για όλους τους συντελεστές της παραγωγής συνδυασμένους, παρόλα τα εμπόδια που υπάρχουν για την ελεύθερη λειτουργία της. Κάποιος μπορεί να σκεφτεί αυτήν την παγκόσμια εικονική αγορά, σαν έναν μαγνήτη για όλους τους παραγωγούς και αγοραστές, του οποίου η έλξη είναι ένας συνεχής πολιτικός παράγοντας στην λήψη αποφάσεων για όλους- τα κράτη, τις επιχειρήσεις, τα νοικοκυριά, τις τάξεις και τις ομάδες στάτους (ή ταυτότητες). Αυτή η ολοκληρωμένη εικονική αγορά είναι μια πραγματικότητα με την έννοια οτι επηρρεάζει όλη την διαδικασία λήψης αποφάσεων, αλλά ποτέ δεν λειτουργεί πλήρως και ελεύθερα (δηλαδή χωρίς παρεμβάσεις). Η απόλυτα ελεύθερη αγορά λειτουργεί ως ιδεολογία, ως μύθος και ως επιρροή περιορισμών για άλλους θεσμούς, αλλά ποτέ ως μια καθημερινή πραγματικότητα.
Ένας απο τους λόγους για τους οποίους δεν είναι μια καθημερινή πραγματικότητα η απόλυτα ελεύθερη αγορά, είναι το ότι αν ποτέ ήταν όντως απόλυτα ελεύθερη, θα ήταν αδύνατη η ασταμάτητη συσσώρευση κεφαλαίου. Αυτό μπορεί να ακούγεται παράδοξο, αφού είναι σίγουρα αλήθεια οτι ο καπιταλισμός δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς αγορές, κι είναι επίσης αλήθεια οτι οι καπιταλιστές λένε συνέχεια οτι θέλουν ελεύθερες αγορές. Όμως οι καπιταλιστές στην ουσία, δεν χρειάζονται απόλυτα ελεύθερες αγορές, παρα μόνον μερικώς ελεύθερες. Ο λόγος είναι ξεκάθαρος. Υποθέστε οτι υπήρχε όντως μια παγκόσμια αγορά όπου όλοι οι συντελεστές της παραγωγής ήταν απολύτως ελεύθεροι, όπως τα εγχειρίδια οικονομίας συνήθως το ορίζουν αυτό –δηλαδή, μια αγορά όπου οι συντελεστές έρρεαν χωρίς περιορισμό, όπου υπήρχε πολύ μεγάλος αριθμός πωλητών και πολύ μεγάλος αριθμός αγοραστών, και στην οποία υπήρχε τέλεια πληροφόρηση (που σημαίνει ότι όλοι οι αγοραστές κι όλοι οι πωλητές γνώριζαν την ακριβή κατάσταση για όλα τα κόστη παραγωγής). Σε μια τέτοια τέλεια αγορά, θα ήταν πάντοτε δυνατό για τους αγοραστές να διαπραγνατευτούν με τους πωλητές στο απόλυτα μικρότερο ποσοστό κέρδους (ας πούμε ένα μόλις λεπτό), κι αυτό το χαμηλό επίπεδο κέρδους θα καθιστούσε το καπιταλιστικό παιχνίδι παντελώς αδιάφορο στους παραγωγούς, αφαιρώντας το βασικό κοινωνικό στήριγμα απο το σύστημα.
Αυτό που οι πωλητές πάντα προτιμούν είναι το μονοπώλιο, γιατί τότε μπορούν να δημιουργήσουν σχετικά μεγάλο περιθώριο ανάμεσα στο κόστος παραγωγής και την τιμή πώλησης, κι έτσι να πραγματοποιήσουν μεγάλα ποσοστά κέρδους. Βέβαια, απόλυτα μονοπώλια είναι πολύ δύσκολο να δημιουργήσουν, και σπάνιο, οιωνεί-μονοπώλια όμως, δεν είναι καθόλου δύσκολο να δημιουργηθούν. Αυτό που κάποιος χρειάζεται πάνω απόλα, είναι η υποστήριξη του μηχανισμού ενός σχετικά ισχυρού κράτους, που μπορεί να επιβάλει ένα οιωνεί-μονοπώλιο. Υπάρχουν πολλοί τρόποι για να γίνει αυτό. Ένας απο τους πιο βασικούς είναι το σύστημα των πατεντών που μπορεί να κρατήσει τα δικαιώματα μιας «εφεύρεσης» για έναν συγκεκριμένο αριθμό χρόνων. Αυτό είναι που κάνει βασικά τα «νέα» προϊόντα, τα πιο ακριβά για τους καταναλωτές και τα πιο επικερδή για τους παραγωγούς τους. Βέβαια, οι πατέντες συχνά παραβιάζονται, και σε κάθε περίπτωση κάποια στιγμή λήγουν, αλλά γενικά προστατεύουν ένα οιωνεί-μονοπώλιο για κάποια χρόνια. Ακόμα κι έτσι, η παραγωγή που προστατεύεται απο πατέντα παραμένει οιωνεί-μονοπώλιο, αφού μπορεί να υπάρχουν παρόμοια προϊόντα στην αγορά που δεν καλύπτονται απο την πατέντα. Αυτός είναι ο λόγος που η κατάσταση των λεγόμενων πρωτοποριακών προϊόντων (leading products) (δηλαδή των προϊόντων που είναι καί νέα, καί κατέχουν μεγάλο μερίδιο στην παγκόσμια αγορά εμπορευμάτων) συνιστά ολιγοπώλιο παρά απόλυτο μονοπώλιο. Τα ολιγοπώλια ωστόσο είναι αρκετά για να πραγματοποιήσουν το επιθυμητό υψηλό ποσοστό κέρδους, ειδικά όταν οι διάφορες εταιρίες συχνά συνομωτούν για να ελαχιστοποιήσουν τον ανταγωνισμό στις τιμές.
Δημοσίευση σχολίου