Διάβασα με μεγάλο ενδιαφέρον το άρθρο της συναγωνίστριας Π.Μ. για τον κορυφαίο Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι στην επέτειο της γέννησής του, στις 11 του Νοέμβρη.
Συμφωνώ απολύτως στην εκτίμηση ότι πρόκειται για τον μεγαλύτερο ψυχογράφο στο χώρο της λογοτεχνίας. Αυτό είναι αναμφισβήτητο, όπως όλο το συγγραφικό τάλαντο και η ποιότητα του έργου του Ρώσου κλασικού συγγραφέα.
Επειδή όμως πρέπει να εξετάζουμε ένα έργο και μια προσωπικότητα σφαιρικά και με γνώμονα το αληθινά προοδευτικό αίτημα της εποχής στην οποία αυτή η προσωπικότητα έζησε και δημιούργησε, επιτρέψτε μου να συμπληρώσω στο θέμα τις παρακάτω σκέψεις.
Στο μεγαλειώδες λογοτεχνικό έργο του Ντοστογιέφσκι, όπως και στην ίδια του τη ζωή και δράση υπάρχει κι ένα οπισθοδρομικό αρνητικό στοιχείο πλάι στην αριστουργηματική ρεαλιστική ψυχογραφική διείσδυση.
Το αρνητικό στην περίπτωση του Φιοντόρ Μιχαήλοβιτς Ντοστογιέφσκι ήταν ότι, ενώ αυτός ξεκίνησε ως επαναστάτης - δημοκράτης, λόγω μεγάλου κλονισμού που του προκάλεσαν οι τσαρικές διώξεις (και που ο χαρακτήρας του δεν τις άντεξε), πέρασε δυστυχώς πολύ γρήγορα στην πλευρά της αντιδραστικής πολιτικής.
Εκδήλωσε την ιδεολογική τάση του πανσλαβισμού και της οπισθοδρόμησης προς το θρησκευτικό σκοταδισμό. Στράφηκε εναντίον των επαναστατικών ιδεών της εποχής του. Έτσι, στα σπουδαία βεβαίως μυθιστορήματά του, κτήματα όλης της Ανθρωπότητας, όπου εκδηλώνεται η μεγαλειώδης ψυχογραφική του ικανότητα, εμείς είμαστε υποχρεωμένοι με κριτική ματιά να επισημαίνουμε τα αρνητικά-οπισθοδρομικά σημεία, τα σημεία στα οποία διαστρεβλώνεται η αλήθεια για το ρωσικό επαναστατικό κίνημα του 19ου αιώνα, προπάντων δε για τις ιδέες του σοσιαλισμού.
Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του μυθιστορήματος του Ντοστογιέφσκι "Δαίμονες", (γνωστό στην ελληνική μετάφραση ως "Οι Δαιμονισμένοι"), όπου λοιδωρείται και λιβελογραφείται ουσιαστικά, από αντιδραστική σκοπιά, το ρωσικό επαναστατικό κίνημα της εποχής, στα πρόσωπα αρνητικών "ηρώων-δαιμόνων" σαν τους Σταβρόγκιν και Βερχοβένσκι, που φυσικά καμιά σχέση δεν έχουν με τους σοσιαλιστές τού 1870-1880 και με τα σοσιαλιστικά ιδανικά.
Οι πραγματικοί Ρώσοι επαναστάτες ηγέτες εκείνης της εποχής, που υπέστησαν τα πάνδεινα από τον τσαρισμό, τον οποίο και πολέμησαν γενναία σε όλα τα μέτωπα, ανέδειξαν τέτοια φωτεινά παραδείγματα ανιδιοτελών ακεραίων χαρακτήρων, όπως του Ντομπρολιούμποφ, του Μιχαήλοφ, του Τσερνισέφσκι και του Λαβρόφ, προσωπικοτήτων δηλ. που είναι αδύνατο να κολλήσει πάνω τους οποιαδήποτε λάσπη ή διαστρέβλωση εκ μέρους των ιδεολογικών τους αντιπάλων, των αντιδραστικών εκείνου του καιρού.
Και στο χώρο επίσης του τότε ρωσικού αναρχισμού αν σταθούμε, ο Μπακούνιν κι ο Κροπότκιν, όσο κι αν οι απόψεις τους ήρθαν σε αντίθεση με τις μαρξιστικές, δεν παύουν ωστόσο να θεωρούνται ως μεγάλοι αγωνιστές κι επαναστάτες του καιρού τους, ως ακέραιοι χαρακτήρες που πολέμησαν τη βαρβαρότητα του τσαρισμού, με μέγιστες προσωπικές τους θυσίες.
Το ίδιο και οι Ναρόντνικοι της εποχής, οι πρόδρομοι των Εσέρων του 20ου αιώνα. Η μαρξιστική- λενινιστική κοινωνική επιστήμη έχει αποτιμήσει ακριβοδίκαια και σε βάθος την προσφορά όλων των ρωσικών επαναστατικών ρευμάτων του 19ου αιώνα.
Έχει μιλήσει για όλα τα προοδευτικά ιδεολογικά ρεύματα τα οποία θέλησε να πολεμήσει ο Ντοστογιέφσκι στα μυθιστορήματά του, μετά το 1860, θεωρώντας τα "δυτικόφιλα", μιας κι αυτός είχε μεταστραφεί και εναπέθετε τις δικές του ελπίδες για μιαν αλλαγή στη "ρωσική ψυχή".
Αυτή ήταν, σύμφωνα με το λογοτέχνη, η δύναμη που θα έπρεπε να σταματήσει τη φθοροποιό επίδραση του καπιταλισμού στη Ρωσία της εποχής.
Μια "ρωσική ψυχή" όμως που την αντιλαμβανόταν μέσα από το πρίσμα της παραδοσιακής παπαδοκρατίας και του καλογερισμού, των περιβόητων "στάρετς" (βλ.τους "Αδελφούς Καραμάζοφ").
Έτσι ο "αντικαπιταλισμός" μιας πανσλαβικής Ρωσίας, με αρχηγό έναν τσάρο γιομάτο "ρωσική ψυχή", φωτισμένο από την ... πίστη στο Χριστό που δείχνουν οι... καλόγεροι, κι όχι παπαγάλο της "δυτικής διαφθοράς", αγγίζει τα όρια μιας αντιδραστικής ουτοπίας.
Κάτι σαν την πλατωνική Πολιτεία της αρχαιότητας, τηρουμένων των αναλογιών, όπου οι θρησκευτικοί ... στάρετς έχουν αντικαταστήσει τους φιλοσόφους!
Απόλυτος μεταφυσικός ιδεαλισμός που φιλοδοξεί να αλλάξει τον κόσμο προς τα πίσω. Γιατί ναι μεν ο Ντοστογιέφσκι προφητεύει κι οραματίζεται ότι η ομορφιά θα σώσει τον κόσμο, από το χρήμα και την υποκρισία, αλλά στην πραγματικότητα καμιά απολύτως ομορφιά δεν υπάρχει στον αντιδραστικό κόσμο των τσάρων και των καλογήρων, βυθισμένων στο κυνήγι του κέρδους και της εξουσίας, φτασμένων προ πολλού στο άκρον άωτον του φαρισαϊσμού!
Προπάντων δεν υπάρχει τέτοια προοπτική στη θεοσκότεινη ρωσική εκκλησία, το σύμβολο του πιο ακραίου συντηρητισμού... Την πιο βαθιά, επιστημονική ερμηνευτική προσέγγιση στο έργο του Ντοστογιέφσκι, όπου ξεχωρίζει σαφέστατα η αντικειμενική εκτίμηση κι ο θαυμασμός στο αριστουργηματικό μέρος του κάθε έργου του από την αναγκαία κριτική στα αδύνατα ή κι οπισθοδρομικά σημεία, έδωσαν οι εισαγωγές που έγραψαν για κάθε τόμο των Απάντων του οι διαπρεπέστεροι λογοτεχνικοί κριτικοί της ΕΣΣΔ, στις μνημειώδεις - υποδειγματικές και αλλεπάλληλες εκδόσεις των έργων από την Ακαδημία Επιστημών της Μόσχας.
Εκεί αναλύονται όλες οι αιτίες των αδυναμιών ή και των οπισθοδρομικών απόψεων του μεγάλου λογοτέχνη. Μιας αντιφατικής μεγαλοφυΐας που από αλλού ξεκίνησε (αντίπαλος του τσαρισμού, καταδικασμένος σε θάνατο και εξόριστος στα κάτεργα της Σιβηρίας, στο φριχτό εκείνο "σπίτι των πεθαμένων", όπως έγραφε στο ομώνυμο έργο του) και τελικά αλλού κατέληξε.
Θα πείτε ίσως ότι οι μεγάλες αντιφάσεις είναι ίδιον των μεγάλων προσωπικοτήτων. Σωστά. Πάντως σε άλλες περιπτώσεις, για να θυμηθούμε εδώ τον άλλο κολοσσό των ρωσικών Γραμμάτων, τον "ελέφαντα της ρωσικής γης", το Λέοντα Τολστόι, οι αντιφάσεις στη ζωή τους παρουσίασαν την αντίστροφη πορεία: από την "αριστοκρατική" ολιγαρχία και τον τσαρισμό στράφηκαν σταδιακά στο δρόμο που τους οδήγησε στο πλευρό του Λαού και του Επαναστατικού Κινήματος, στη διακήρυξη μιας πραγματικής "Ανάστασης" του Λαού ενάντια στο "Κράτος του Ζόφου"!
Είναι οι αποφάσεις και οι πράξεις εκείνες που πηγαίνουν την Ιστορία μπροστά, όποιες επιμέρους αδυναμίες κι αν είχε ο δρόμος ενός Λέοντος Τολστόι. Αυτό δεν συνέβη δυστυχώς στην περίπτωση του Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι. Διείδε βεβαίως το αδιέξοδο μιας κοινωνίας που θεοποιεί το χρήμα και το συμφέρον, της κεφαλαιοκρατίας.
Διείδε τη φύση μιας άθλιας εκμεταλλευτικής κοινωνίας που γύρευε να διαδεχτεί το φεουδαρχισμό, αλλά δεν ακολούθησε το δρόμο εκείνο που θα οδηγούσε το ρωσικό λαό από τη (νεοφανή τότε και ιστορικά αναπόφευκτη) άνοδο του κεφαλαίου προς τη δημοκρατία του λαού και το σοσιαλισμό, και την κοινωνική σκέψη της Ρωσίας από τα ιδεαλιστικά μεταφυσικά σκοτάδια στο φως του Διαλεκτικού και Ιστορικού Υλισμού.
Ισως γιατί ο ίδιος ο Ντοστογιέφσκι δεν μπόρεσε ποτέ να τον καταλάβει. Αντίθετα, αυτοί που λοιδορήθηκαν ως "δαίμονες" αυτό ακριβώς έκαναν: πλησίασαν την επιστημονική επαναστατική κοσμοθεωρία.
Ο Τσερνισέφσκι είναι ο πρόδρομος του Λένιν και της Οκτωβριανής Επανάστασης. Προσέφερε τα μέγιστα στο λαό της Ρωσίας, κι ας μην ήταν ο μέγιστος των λογοτεχνών της εποχής του. Στην ιστορία ταιριάζει η ακριβοδίκαιη αποτίμηση όλων. Κι όποιος έμπρακτα φέρνει την κοινωνία πιο κοντά στην κατάκτηση της λευτεριάς, αυτός νομίζω ότι βοηθάει πραγματικά και την ομορφιά που θα σώσει τον κόσμο και την επικράτηση της κοινωνίας των αληθινών φιλοσόφων, δηλ. των συνειδητών δημιουργών του μέλλοντος. Βοηθάει την ιδέα ασύγκριτα πιο πολύ από ιδεαλιστές μεγαλοφυείς φιλοσόφους και λογοτέχνες που έμειναν στα μισά αυτού του μακρινού και δύσκολου ανήφορου.
Δημοσίευση σχολίου