Μερικές ακόμα εκτιμήσεις για το ευρώ (μέρος Β')

The Guardian: Στη σημερινή κρίση χρέους η Γερμανία είναι οι ΗΠΑ του 1931

Μια χώρα βρίσκεται αντιμέτωπη με την οικονομική και πολιτική άβυσσο: η κυβέρνηση είναι στο χείλος της πτώχευσης και κυνηγά αυστηρές πολιτικές λιτότητας, οι δημόσιοι υπάλληλοι βλέπουν τους μισθούς τους να σφαγιάζονται και οι φόροι αυξάνονται δραματικά, η οικονομία καταρρέει και η ανεργία πάει να εκραγεί, ο κόσμος μαλώνει στους δρόμους ενώ οι τράπεζες καταρρέουν και το διεθνές κεφάλαιο το σκάει από τη χώρα. Ελλάδα του 2011; Όχι, Γερμανία του 1931.

Επικεφαλής της κυβέρνησης δεν είναι ο Λουκάς Παπαδήμος, αλλά ο Χάινριχ Μπρούνινγκ. Ο «καγκελάριος της πείνας» περικόπτει τις δαπάνες μέσω διατάγματος αγνοώντας το κοινοβούλιο, ενώ το ΑΕΠ πέφτει συνεχώς. Δύο χρόνια αργότερα ο Χίτλερ θα πάρει την εξουσία, οκτώ χρόνια μετά θα ξεκινήσει ο Δεύτερος Παγκόσμιος πόλεμος. Η σημερινή πολιτική κατάσταση παραμένει διαφορετική, αλλά οι οικονομικοί παραλληλισμοί είναι τρομακτικοί.

Όπως στις σημερινές χώρες της κρίσης, το βασικό πρόβλημα της Γερμανίας το 1931 ήταν το εξωτερικό χρέος. Οι ΗΠΑ ήταν ο μεγαλύτερος πιστωτής της Γερμανίας και το γερμανικό χρέος ήταν εκφρασμένο σε δολάρια. Από τη δεκαετία του '20 η κυβέρνηση είχε δανειστεί τεράστια ποσά από το εξωτερικό ώστε να εξυπηρετήσει τις αποζημιώσεις σε Γαλλία και Βρετανία.

Η ξένη πίστωση χρηματοδότησε επίσης την γερμανική ακμή του 1920- την οικονομική άνθηση μετά τον υπερπληθωρισμό του 1923. Όπως οι Ισπανία, Ιρλανδία και Ελλάδα σήμερα, η ανάκαμψη της Γερμανίας του 1920 οφειλόταν σε μία πιστωτική φούσκα.

Η φούσκα έσκασε όταν οι αμερικανικές χρηματοπιστωτικές αγορές κατέρρευσαν το 1929. Οι Αμερικανοί επενδυτές και οι τράπεζες χτυπήθηκαν, έχασαν την αυτοπεποίθησή τους και μείωσαν τα ρίσκα που έπαιρναν και ειδικά τις επενδύσεις τους σε ευρωπαϊκά κεφάλαια. (...) Η απόσυρση του δολαρίου από τη Γερμανία, ειδικά από τα αποθεματικά των τραπεζών, οδήγησε στην σύντομη εξάντληση των νομισματικών αποθεματικών της γερμανικής κεντρικής τράπεζας.

Για να αποκτήσει δολάρια η Γερμανία έπρεπε να μετατρέψει το τεράστιο έλλειμμά της σε πλεόνασμα. (...)

Χωρίς ρευστότητα δολαρίων απ’ έξω, ο μόνος τρόπος να καταφέρει η κυβέρνηση να αλλάξει την κατάσταση ήταν ο αποπληθωρισμός μισθών και κόστους. Μέσα σε δύο χρόνια, ο Μπρούνινγκ περίκοψε τις δαπάνες κατά 30%, αύξησε τους φόρους, μείωσε τους μισθούς και τις δαπάνες κοινωνικής πρόνοιας. Το καθαρό ΑΕΠ έπεσε κατά 8% το 1931 και κατά 13% ένα χρόνο μετά, η ανεργία αυξήθηκε κατά 30% και το κεφάλαιο συνέχισε να βγαίνει εκτός συνόρων. Οι υπολογισμοί έδειχναν όχι τεράστιο έλλειμμα, αλλά μικρό πλεόνασμα.

Αλλά δεν υπήρχαν αρκετά δολάρια στις αγορές. Το 1930 το αμερικανικό Κογκρέσο εφάρμοσε νόμο προστατευτισμού. (...) Η κατάσταση δεν βελτιώθηκε όταν ο πρόεδρος Χούβερ πρότεινε χρεωστάσιο ενός έτους στο εξωτερικό χρέος της Γερμανίας. Το χρεωστάσιο βρήκε αντίθετη τη Γαλλία που επέμενε να λαμβάνει τις αποζημιώσεις και το Κογκρέσο. Όταν τελικά το Κογκρέσο το υπερψήφισε, τον Δεκέμβριο του 1931, ήταν πολύ αργά.

Το καλοκαίρι του 1931 οι γερμανικές τράπεζες πτώχευαν προκαλώντας όχι μόνο πιστωτική κρίση αλλά και τεράστια πακέτα διάσωσης των μεγαλύτερων τραπεζών. Οι τράπεζες έπρεπε να κλείσουν και η κυβέρνηση κήρυξε πτώχευση. Το χρεοστάσιο του Χούβερ και η πολιτική δημοσιονομικής επέκτασης του διάδοχου του Μπρούνινγκ, Φον Πάπεν, ήρθε πολύ αργά: τα λουκέτα και η ανεργία αυξάνονταν με τους Ναζί να κερδίζουν έδαφος.

Οι παραλληλισμοί με την σημερινή οικονομική κατάσταση είναι τρομακτικοί: η Ελλάδα, η Ιρλανδία και η Πορτογαλία πρέπει να εφαρμόσουν πολιτικές λιτότητας υπό την πίεση των πιστωτών και των αγορών ώστε να δημιουργήσουν πλεόνασμα από εκεί που είχαν έλλειμμα πλεόνασμα. (...) Και εκείνοι που θα μπορούσαν να βοηθήσουν δεν κάνουν αρκετά: η Γερμανία και οι κεντρικοί τραπεζίτες της απαιτούν δραστικά μέτρα λιτότητας δίνοντας σε αντάλλαγμα ανεπαρκή βοήθεια, πολύ λίγα, πολύ αργά, τώρα και τότε.
(...)
Σήμερα η Γερμανία παίζει τον ρόλο των ΗΠΑ. Τόσο το κοινοβούλιο όσο και η κυβέρνηση αποφεύγουν να παράσχουν την απαραίτητη βοήθεια στις χώρες που απειλούνται, με το Ταμείο Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας η Γερμανία είναι διατεθειμένη να εγγυηθεί μέχρι 211 δισ. ευρώ σε δάνεια. Δεν είναι αρκετά. Οι εγγυήσεις του 2008 για το γερμανικό τραπεζικό σύστημα έφταναν τα 480 δισ. ευρώ.

Η Γερμανία ακόμη επιμένει πώς έχει πλεονάσματα. Αυτά είναι, εξ ορισμού, τα ελλείμματα των χωρών που μαστίζονται από την κρίση. (...) Ακόμη η Γερμανία σθεναρά αντιτάσσεται στις πιστώσεις ρευστότητας από την ΕΚΤ. Οι Γερμανοί οικονομολόγοι και ο κεντρικός τραπεζίτης δικαιολογούν την παθητικότητα της ΕΚΤ με την απειλή του πληθωρισμού. Αλλά μπερδεύουν τα μαθήματα Ιστορίας από τον γερμανικό υπερπληθωρισμό του 1923 και την κρίση αποπληθωρισμού και ανεργίας του 1931.

Μπορεί εύκολα να εκπυρσοκροτήσει η κατάσταση. Το γόητρο της Γερμανίας έχει πάρει την κατιούσα, οι πολιτικές εντάσεις στις χώρες που βιώνουν την κρίση και την ανεργία αυξάνονται δραματικά και η διάλυση της Ευρωζώνης, που γίνεται ολοένα πιθανότερη, θα απειλούσε τη γερμανική οικονομία, κυρίως τις τράπεζες και τις εξαγωγές της.

Οι ΗΠΑ έμαθαν «με το κακό» πως πρέπει να αναλαμβάνουν τις ευθύνες τους σε ό,τι αφορά την παγκόσμια οικονομική σταθερότητα. Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος ήταν μία από τις συνέπειες της κρίσης του 1930 που θα μπορούσαν να είχαν προληφθεί.

Έχοντας αποτύχει να σταθεροποιήσουν το παγκόσμιο οικονομικό σύστημα στις αρχές του 1930, μέχρι το 1945 οι ΗΠΑ είχαν μάθει πως μονάχα η οικονομική συνεργασία θα μπορούσε να οδηγήσει σε έναν ειρηνικό κόσμο ευημερίας. Μέσω του Σχεδίου Μάρσαλ και το άνοιγμα των αγορών στις ευρωπαϊκές εξαγωγές επέτρεψε στην Ευρώπη να αναδομήσει την κατεστραμμένη οικονομία της. (...)

Μέχρι τις αρχές του 1970 οι ΗΠΑ ηγούντο του διεθνούς εμπορίου και του νομισματικού συστήματος. (..)

Οι Γερμανοί πολίτες και πολιτικοί θα πρέπει να διδαχθούν από την Ιστορία. Η αλληλεγγύη στις χώρες που έχουν πρόβλημα μακροπρόθεσμα θα ωφελήσει τη Γερμανία. Η γερμανική κυβέρνηση θα πρέπει να πάψει να κάνει κατάχρηση της εξουσίας της για να προδιαγράψει την οικονομική ύφεση άλλων χωρών. Η ετυμηγορία παραμένει: Εκείνοι που δεν είναι διατεθειμένοι να διδαχθούν από την Ιστορία είναι καταδικασμένοι να την επαναλάβουν. 

Οι Financial Times, στα πλαίσια βέβαια και της κόντρας Αγγλίας-Γερμανίας, λένε μερικές σοβαρές αλήθειες:

Ωρα να πληρωθούν γερμανικές αποζημιώσεις!

Στους τελευταίους 18 μήνες, η Γερμανία έχει δοκιμάσει όλα τα κόλπα για να περιορίσει την συμμετοχή της στις ευρω-διασώσεις. Εχει επιβάλλει εξοντωτικές λιτότητες σε χρεοκοπημένες χώρες. Εχει βάλει στην μέση το ΔΝΤ. Εχει προσπαθήσει να πετάξει το μπαλάκι στην Κίνα. Εχει ανακαλύψει μια απίθανη και μάταιη εμμονή με την μόχλευση του European Financial Stability Facility.

Όλα αυτά τα κόλπα έχουν αποτύχει παταγωδώς και η ήπειρος πλησιάζει την άβυσσο, με την Γερμανία την ίδια να υφίσταται την ταπείνωση μιας αποτυχημένης δημοπρασίας ομολόγων.

Εχει έρθει η στιγμή να αποφασίσει μια και καλή η Γερμανία: πόσα χρειάζεται να πληρώσει για να σώσει την Ευρώπη;

Οι Γερμανοί θα φτάσουν σε μια λογική απάντηση μόνο αν εγκαταλείψουν τον μύθο, που διατρανώνει σχεδόν όλη η βόρεια Ευρώπη, ότι οι περιφερειακές χώρες του Νότου είναι οι ανάξιοι ευεργετημένοι μιας φιλανθρωπικής «ένωσης μεταβιβάσεων πληρωμών».

Είναι εύκολο να δούμε από πού προήλθε ο μύθος: Ελληνες που βγαίνουν στην σύνταξη στα 50, που λένε ψέματα για τους προϋπολογισμούς, που ζητάνε διασώσεις σερί και τσατίζονται κι από πάνω. Οσες αερο-φωτογραφίες με αφορολόγητους Αθηναίους που κολυμπάνε στις πισίνες τους κι αν τυπωθούν όμως, η μνησικακία για τους τεμπέληδες Νότιους είναι υπερβολική.

Η αλήθεια είναι ότι η Γερμανία αποκομίζει μυριάδες πλεονεκτήματα από την «ένωση πληρωμών». Θα πρέπει να πληρώσει παραπάνω για να τα διατηρήσει.

Ας αρχίσουμε από το απλό ζήτημα των συναλλαγματικών ισοτιμιών. Από το 2009, οι σταθερές ανοιχτές οικονομίες από την Βραζιλία μέχρι την Ελβετία έχουν αντιμετωπίσει εισροές «καυτού» χρήματος και ανοδικές πιέσεις στα νομίσματα τους. Αν η Γερμανία δεν είχε το ευρώ, το νόμισμά της θα συμπεριφερόταν όπως το ελβετικό φράγκο, χαλώντας το βιομηχανικό πάρτι που γίνεται στην χώρα. (σ.σ. εννοεί ότι αν δεν υπήρχαν οι PIIGS για να προκαλούν πρόβλημα στο ευρώ και να του ρίχνουν την ισοτιμία, τότε το νόμισμα θα είχε ανατιμηθεί, και λόγω αυτής της [ακόμα πιο] υψηλής ισοτιμίας, το νόμισμα θα ήταν υπερβολικά σκληρό ακόμα και για την Γερμανία, και έτσι θα μειώνονταν οι εξαγωγές της. Αυτό συμβαίνει στην Ελβετία, και οι Ελβετοίβιομήχανοι μάλιστα ζήτησαν να σταματήσουν να πληρώνουν τους εργάτες σε ελβετικά φράγκα, και να τους πληρώνουν σε ευρώ, που υποτιμούνται, ώστε να τους κλέβουν καλύτερα)

Μεταξύ Αυγούστου 2009 και Μαΐου 2011, οι γερμανικές εξαγωγές εκτινάχθηκαν 18%. Με μια λογική εκτίμηση, θα είχαν ανέβει μόνο 10% αν η Γερμανία ήταν εκτός ευρώ.

Αντιστρόφως, αν η περιφερειακή Ευρώπη δεν ήταν δεμένη με το ευρώ, τα νομίσματά της θα είχαν πέσει στο αντίστοιχο διάστημα. Αντί να αντιμετωπίζουν ένα χρηματοοικονομικό σοκ και κρίση ανταγωνιστικότητας, θα αντιμετώπιζαν το πρώτο μέσω του δευτέρου.

Η ίδια «ένωση πληρωμών» που καθιστά την περιφέρεια τόσο ανυπόφορο, είναι εκείνη που έδωσε στην Γερμανία την εξαγωγική της άνθιση. Αντί να βρίζουν τους οκνηρούς Νότιους, οι Γερμανοί θα έπρεπε να μοιραστούν τα λύτρα. (σ.σ. σιγά μην το κάνουν από μόνοι τους όμως...)

Η Γερμανία ευνοείται περισσότερο απ’ όσο παραδέχεται και μέσω του νομισματικού καναλιού. Στην πρώτη 10ετία του ευρώ, τα επιτόκια σε όλη την ευρωζώνη έπεσαν προς την κατεύθυνση των γερμανικών και οι -χαμηλής αποταμίευσης- νότιες χώρες εμφανίζονταν να παίρνουν μια επιδότηση από την πιστωτική αξιολόγηση των χωρών υψηλής αποταμίευσης.

Όμως, αντί να προκαλέσει ευεργετήματα στην περιφέρεια, η κεντροφόρος νομισματική πολιτική αποδείχθηκε κατάλληλη για την ώριμη «καρδιά» της Ε.Ε. αλλά πολύ χαλαρή για τις επιρρεπείς στον πληθωρισμό αναπτυσσόμενες οικονομίες.

Με μια ειρωνεία που αρνούνται να δουν οι πληθωριστικο-φοβικοί Γερμανοί, η Ιρλανδία και η Ισπανία υπέστησαν «φούσκες» σε ακίνητα και τράπεζες εξαιτίας, εν μέρει τουλάχιστον, γιατί η νομισματική πολιτική ήταν πολύ γερμανική. Αντί να καταδικάζει τους χαμένους, η Γερμανία πρέπει να τους αποζημιώσει.

Όταν ξεκίνησε η ευρω-κρίση, η νομισματική δυναμική ανατράπηκε, αλλά συνέχισε να ευνοεί τους Γερμανούς. Ως εκδότρια των όσων αποθεματικών ενεργητικών εναπομένουν, η Γερμανία έχει απολαύσει πλημμύρα κεφαλαιακών εισροών από τα την περιφέρεια, πιέζοντας το 10ετές yield στο περίπου 2% -εξαιρουμένης της δημοπρασίας αυτής της εβδομάδας.

Η συνεπαγόμενη νομισματική τόνωση εκδηλώθηκε ακριβώς την ώρα που η χώρα την χρειαζόταν περισσότερο, λόγω της επιβράδυνσης της παγκόσμιας ανάπτυξης. Είναι η γερμανική εκδοχή της ποιοτικής φυγής κεφαλαίων που απολαμβάνουν και οι ΗΠΑ χάρη στο δολάριο. Οι χώρες που ωφελούνται από τους διεθνείς νομισματικούς διακανονισμούς θα πρέπει να είναι έτοιμες να επενδύσουν στην συντήρησή τους.

Αντιπαραθέστε την γερμανική τύχη με την καταδίκη της περιφέρειας. Πριν το ευρώ, οι οικογένειες της Πορτογαλίας που ήθελαν να βγουν στην σύνταξη σε εσκούδο, αποταμίευαν εσκούδα. Αυτό δημιούργησε μια ημι-αιχμάλωτη πελατειακή βάση για τα ομόλογα σε εσκούδο, οπότε η κυβέρνησης της Λισσαβόνας μπορούσε να χρηματοδοτηθεί.

Όμως η έλευση του ευρώ παγίωσε την ροπή των αποταμιευτών προς την ακίνητη περιουσία και απέκλεισε τους Πορτογάλους από την κεντρική τους τράπεζα. Οι Πορτογάλοι αποταμιευτές που θέλουν ενεργητικά σε ευρώ, πρέπει να τα αγοράσουν τώρα από την Γερμανία. Και χωρίς πιστωτή «έσχατης ανάγκης» να την στηρίξει, η πορτογαλική κυβέρνηση πρέπει να πληρώσει τρομαχτικά ποσά στους τρομαγμένους επενδυτές.

Το αποτέλεσμα είναι το κόστος δανεισμού της Πορτογαλίας να είναι πολύ υψηλότερο απ’ όσο όταν είχε το νόμισμά της. Βεβαίως, οι κεφαλαιακές μετακινήσεις που πνίγουν την Πορτογαλία, είναι οι ίδιες που στηρίζουν την «τυχερή» Γερμανία.

Οπότε, ναι, οι Γερμανοί έχουν δίκιο: Η νομισματική ένωση της Ευρώπης εμπεριέχει πράγματι «πληρωμές». Όμως αυτές οι πληρωμές δεν ρέουν μόνο προς μια μεριά. Η Γερμανία πληρώνει μέσω διασώσεων και ενδοκυβερνητικών μεταβιβάσεων, αλλά επίσης επωφελείται μέσω των εμπορικών και νομισματικών καναλιών. Αν η Γερμανία αποδεχτεί αυτή την αλήθεια, έχει μια ευκαιρία να βρει την θέληση να σώσει το ευρώ –και να σώσει και τις προσπάθειες μιας γενιάς να χτίσουν μια ενοποιημένη Ευρώπη.

Επαναστατικοί παιάνες και άλλα τινά

Από τη μια οι επαναστατικοί παιάνες και ο δακτυλοδεικτούμενος στόχος εξόδου από το ευρώ, την ΕΕ, κι από το ΝΑΤΟ αφού πήραμε φόρα, τη Δύση γενικώς, το Μόσκοβο έρχεται. Από την άλλη η παραλυτική, τελικά, αγωνία, τι θα γίνει με τη δουλειά, σήμερα έχω, αύριο άνεργος, θα κοπεί (κι άλλο) η σύνταξη, ο Άνθιμος προτάσσει τα εθνικιστικά του στήθη υπέρ του Ευρώ και προστατεύει με τα ιερά του άμφια τον «ύποπτο τραπεζίτη, πράκτορα του διεθνούς κεφαλαίου» Παπαδήμο. Η Γερμανική μπότα λιώνει τις χώρες του ευρωπαϊκού νότου αλλά στο χορό του τρόμου μπήκαν πια και οι Βόρειοι, η αμερικάνικη FED (η κεντρική τράπεζα των ΗΠΑ) δίνει το πολύ ενάμιση χρόνο ζωής στο ευρώ.

Οι Τάϊμς της Ν. Υόρκης δημοσιεύουν, με όλη τους τη σοβαρότητα, επώνυμα άρθρα όπου Κινέζοι, Γερμανοί και ΔΝΤ συνωμοτούν και ανατρέπουν τον Ομπάμα-βλ. σχετική ανάρτηση στο «ΟΛΥΜΠΙΑ», 22-11-11.

Παλιότερα, σε περιόδους κρίσης, τα σημάδια έδειχναν έλευση του αντίχριστου κραδαίνοντας το 666, γεννιότανε το βόδι με τα δυο κεφάλια (ίσως και τρία, αν τα δυο δεν εντυπωσίαζαν το εσαεί φιλοθεάμον πλήθος), σίγουρα ερχόταν το τέλος του κόσμου, κάθε κρίση έχει το δικό της Αρμαγεδδώνα. Η Θεολογία, ανεξίτηλη, παρά τους αιώνες πλατωνισμού, ορθολογισμού, μαρξισμού, προτείνει νέους, απρόσωπους, υπερκόσμιους Φαραώ, τις Αγορές, Παγκοσμιοποίηση, Τράπεζες, οι Μάγια, σταθεροί, προβλέπουν τη συντέλεια του κόσμου οσονούπω.

Ίσως πίσω από το χάος κρύβεται ένα καλά κρυμμένο σχέδιο, μια συνωμοσία, όπως, με όλη τους τη σοβαρότητα, λένε, σε επώνυμο άρθρο, οι Τάϊμς της Ν. Υόρκης όπου Γερμανοί, Κινέζοι και το ΔΝΤ συνεργάζονται και απεργάζονται την πτώση του Ομπάμα, πληροφορία που η εφημερίδα (ανάρτηση του άρθρου από το ιστολόγιο ΟΛΥΜΠΙΑ 22-11-11) κοινοποιεί στο διεθνές αναγνωστικό κοινό με τη σημείωση του αρθρογράφου ότι πρόκειται για «παρανοϊκό σενάριο», ώστε να κρατηθούν να προσχήματα. Ίσως το Κεφάλαιο αλληλοσπαράσσεται και έχει χάσει τον μπούσουλα, τόσο πραγματικό όσο και το «παρανοϊκό σενάριο». Ίσως οι Γερμανοί για τρίτη φορά αποδειχθούν μεγαλομανείς βλάκες-αλλά ικανοί να μας ξαναστείλουν όλους στα κρεματόρια της εξαθλίωσης. Όλα αυτά, ίσως ισχύουν μαζί ή χώρια, αλλά, αναρωτιέται ο καθένας, θα πάρω τη σύνταξή μου;

Δυο συμπεράσματα:

-Όσο κανείς, κόμμα ή ηγέτης, δεν μπορεί να απαντήσει με σαφήνεια και πειστικά, στο ερώτημα «τι θα γίνει με τη σύνταξή μου και το μισθό μου», όλες οι προτάσεις, όλοι οι παιάνες, όλες οι ιδέες, θα πέφτουν τελικά στο κενό. Όσο δεν διατυπώνεται με σαφήνεια και πειστικά, μια διαφορετική πολιτική αλλά και η δυνατότητα εφαρμογής της στο συγκεκριμένο διεθνές πλαίσιο, ο κόσμος θα αγανακτεί, θα διαδηλώνει αλλά δεν θα βρίσκει διέξοδο. Η περιβόητη ενότητα (της Αριστεράς, των αντιμνημονιακών δυνάμεων κλπ, κλπ) δεν συγκροτούν λύση χωρίς προηγουμένως να έχει λυθεί το πρόβλημα της πολιτικής. Και κυρίως η δυνατότητα εφαρμογής της. Δεν είναι λύση ούτε για την Αριστερά, ως ισχυρή αντιπολίτευση. Εκτός αν η Αριστερά βάζει απλώς τον εαυτό της στη θέση εκείνου του απίστευτου φίλαθλου που σκέπαζε τα γήπεδα με τη φωνή του, ο «Εθνικάρααα», αλλά η ομάδα βυθίστηκε στην ανυπαρξία.

- Όσο κανείς πολιτικός ηγέτης δεν είναι σε θέση να απαντήσει αν η ΕΕ (ή η κυρίαρχη Γερμανία) θέλει και μπορεί (δηλαδή τη συμφέρει) να μας οδηγήσει στη χρεοκοπία, εκτός ευρώ, η Ελλάδα θα υποκύπτει στους εκβιασμούς.

Ναι, όλοι μαζί, είναι η αναγκαία συνθήκη. Αλλά για να είναι και ικανή συνθήκη, για να είναι, δηλαδή, η Αριστερά πραγματική δύναμη, για να είναι «φωνή λαού, οργή θεού» χρειάζεται κάτι περισσότερο από παιάνες, εκκλήσεις ενότητας, επιθυμίες περί σοσιαλισμού, να βγούμε από το ευρώ, η Ελλάδα με βάρκα την ελπίδα. Η οποία, ως γνωστόν, πεθαίνει τελευταία, μετά από μας.