Ο σπουδαίος καλλιτέχνης δεν πρέπει να είναι προβλέψιμος. Δεν πρέπει ο μέσος ακροατής να προβλέπει τι σκέφτεται να παίξει ο μουσικός. Ο τραγουδιστής, όπως κάθε σπουδαίος καλλιτέχνης, πρέπει να δίνει στοιχεία στις ερμηνείες του όπου με γόνιμη διαίσθηση θα επιτρέπει στον εαυτό του διαφορετικές ερμηνευτικές συλλήψεις και αυτοσχεδιασμούς που θα δημιουργούν καταστάσεις μυσταγωγίας και ψυχικής εφορίας. Οι δημιουργίες της Κρήτης δίνουν ιδιαίτερη θέση στους τραγουδιστές.
Δεν είναι απλοί ερμηνευτές αλλά δημιουργικότατοι γιατί έχουν την ικανότητα να χρωματίζουν και να χαρακτηρίζουν αυτό που τραγουδούν. Το ύφος τους είναι αρρενωπό και συνυπάρχουν αρμονικά ο ρομαντισμός με το δραματικό στοιχείο και το διονυσιακό πάθος. Η σοβαρότητα του τραγουδιστή πρέπει να συμβαδίζει με τα συναισθήματα και τις συγκινήσεις που προσφέρει .
Χωρίς να επιδιώκει την διάρκεια στο χρόνο θα την καταχτήσει μόνο εάν υπηρετεί με λιγότερη η περισσότερη ένταση την κοινωνική ζωή στην καθημερινότητα της. Οι τραγουδιστές που συνήθως παίζουν και κάποιο μουσικό όργανο η είναι και δημιουργοί έρχονται να μας αποδείξουν ότι το τραγούδι της Κρήτης ανήκει στις μεγάλες παραδόσεις . Μας δίνουν βέβαια την δυνατότητα να εναντιωθούμε στην σημερινή ρηχότητα γιατί όταν υπάρχουν αληθινές ζωντανές παραδόσεις μπορεί να βρει χώρο για να εμφανιστεί το νέο , το καινούργιο , το απρόσμενο και καινοτόμο. Αρκεί να μάθομε τους κανόνες της εξέλιξης και της δημιουργίας που η ζωντανή παράδοση βοηθά από πολλές πλευρές να νοιώσομε και να χρησιμοποιήσομε με τον καλύτερο τρόπο.
Οι παρέες της Κρήτης γράφουν ιστορία. Είναι ακατόρθωτο να αναφερθούν όλοι οι εραστές της τέχνης. Είναι όμως παράδειγμα για έμπνευση και μελέτη. Οι ηχογραφήσεις δείχνουν το κλίμα, την αφοσίωση στο σκοπό και στο τραγούδι αλλά και στο χορό. Είναι πολύτιμα πετράδια στο σεντούκι του λαϊκού μας θησαυρού.
Το τραγούδι εξαρτάται από το στίχο και τη μουσική . Οι συνδυασμοί που πρέπει να γίνουν είναι θέμα επιλογών. Η άποψη του καλλιτέχνη παίζει κι αυτή το δικό της ρόλο. Οι ικανότητες και η δημιουργικότητα προϋποθέτουν συνεχή τριβή , ενασχόληση , απόλυτη εξοικείωση με τα στοιχεία της παράδοσης , με τους κανόνες και τις μορφές της τέχνης. Αποφεύγοντας τα ψευδοπροϊόντα της εποχιακής μόδας ο κρητικός τροβαδούρος προχωρά σε διάφορες δημιουργίες. Ο χαρακτήρας που έχει διάθεση για πρωτοβουλίες δεν κάνει αποδεκτά τα όρια του γνωστού συστήματος ενώ το προσωπικό ύφος έκφρασης σημαίνει ότι έχει κατακτήσει τις δικές του ιδιορρυθμίες .
Η πρωτοτυπία επιζητεί την έξοδο από τα όρια ενώ η ιδιορρυθμία επιζητεί αποκλίσεις από το μέσο όρο των ορίων που επιβάλλει το σύστημα της παράδοσης. Ο σύγχρονος στιχουργός η μαντινιαδολόγος για να μπορέσει να αρθρώσει το δικό του λόγο είναι απαραίτητο να μελετά όχι μόνο τους θησαυρούς της παράδοσης που υπηρετεί αλλά και εκείνους διαφορετικών λαϊκών πολιτισμών, τα αθάνατα έργα της αρχαιότητας , τα σημαντικά έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας και ποίησης καθώς και τα μοντέρνα ρεύματα. Ένα από τα λαμπρότερα παραδείγματα προς μίμηση είναι ο Βιτσέντζος Κορνάρος που έφερε στην Κρήτη τις μεγάλες ιδέες της ευρωπαϊκής αναγέννησης μέσα από τον Ερωτόκριτο.
Η ευαισθησία στα προβλήματα που έρχονται ,τα περιβαντολογικά και οικολογικά θέματα πρέπει να προστεθούν στις υπάρχουσες ανησυχίες. Η φύση , η ζωή , τα γεγονότα ,είναι θέματα έμπνευσης , μελέτης και δημιουργίας. Το στοιχείο της μεγάλης ανατροπής στην Κρήτη το εμπεριέχουν δυο στοιχεία που χαρακτηρίζουν με μοναδικό τρόπο την ανθρώπινη ζωή από την δημιουργία του σύμπαντος μέχρι σήμερα, ο έρωτας και η επανάσταση.
Το τραγούδικαι η κρητική μουσική υμνούν την λεβεντιά ,τον έρωτα ,τη φύση και τον ανθρώπινο πόνο στέλνοντας μηνύματα αισιοδοξίας και απελευθέρωσης. Ο κρητικός έχει κληρονομήσει από την Μινωική Κρήτη την λατρεία για τα πετεινά του ουρανού, τα αγρίμια , τα δελφίνια η τα δέντρα. Ο απλός άνθρωπος μαθαίνοντας ξεστήχου αποσπάσματα η ακόμη και όλο τον Ερωτόκριτο του Β. Κορνάρου η την Ερωφίλη του Γ. Χορτάτζη έμαθε να χρησιμοποιεί με μοναδικό τρόπο το λόγο και τις τεχνικές τους.
Οι λαϊκές δημιουργίες χαρακτηρίζονται από απαράμιλλες τεχνικές και νοήματα με σπάνια ευαισθησία και βάθος. Τα δίστιχα , οι μαντινιάδες , είναι τρόπος έκφρασης που αγκαλιάζει όλους τους τομείς της ατομικής και κοινωνικής ζωής. Λιτά , απλά και απέρριτα. Από το δεκατοπέμπτο αιώνα η μαντινιάδα είναι το δημοτικό ποιητικό δημιούργημα που αφού αναπτύχθηκε στο νησί μας επεκτάθηκε σε όλη την Ελλάδα. Η μαντινάδα είναι ίσως η επιγραμματική καταγραφή που κωδικοποιεί όλες τις μορφές της ζωής από τη γέννηση μέχρι τον θάνατο. Είναι ένα δεκαπεντασύλλαβο ομοιοκατάληκτο δίστιχο σε ιαμβικό μέτρο.
Είναι σπάνιας ομορφιάς σε μια παρέα να παίζουν τα όργανα και οι συμμετέχοντες να ξεκινήσουν να τραγουδάνε αντικριστά αυτοσχέδιες μαντινιάδες πειράζοντας και απαντώντας ο ένας στον άλλο. Στο νησί μας οφείλομε πολλά όχι μόνο στους επώνυμους δημιουργούς αλλά και σε όλους εκείνους που δεν ηχογράφησαν ποτέ τους τίποτα, δεν δημοσιεύσαν ποτέ τους τίποτα αλλά μας άφησαν και μας έμαθαν τόσα πολλά. Ο νους των λαϊκών ανθρώπων είναι πολυεργαλάς και δημιουργεί ξαγρυπνώντας…
Η κρητική μουσική οφείλει πολλά στη φωτισμένη δασκάλα. από τη Λατσίδα Μεραμπέλλου, με σπουδαία εκπαιδευτική , λαογραφική κι επιστημονική δράση αλλά και αγωνίστρια της εθνικής αντίστασης από τις πατριωτικές γραμμές του ΕΑΜ, την Μαρία Λιουδάκη. Υπήρξε μαθήτρια του Μανόλη Τριανταφυλλίδη και στενή συνεργάτης του στην προσπάθεια προώθησης του δημοτικής γλώσσας. Υπηρέτησε την λαογραφία στο αντίστοιχο τμήμα της Ακαδημίας Αθηνών όπου άφησε σπάνιο και τεράστιο σε ποσότητα ανέκδοτο υλικό. Μπόρεσε να εκδώσει αρκετά αυτοτελή έργα στο χώρο της λαογραφίας σε βιβλία ,άρθρα και μελέτες ενώ είχε συγγράψει και βοηθητικά σχολικά εγχειρίδια.
Το μνημειώδες έργο της «ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΚΡΗΤΗΣ –ΤΟΜΟΣ Α –ΜΑΝΤΙΝΑΔΕΣ» που εκδόθηκε το 1936 καθώς και το έργο «ΚΡΗΤΙΚΕΣ ΜΑΝΤΙΝΑΔΕΣ» που εκδόθηκε το 1933 αποτελούν τα βασικά βοηθήματα των μουσικών του νησιού μας από τότε μέχρι σήμερα. Από αυτά όχι μόνο άντλησαν πρωτογενές υλικό για τις μουσικές τους συνθέσεις αλλά αποτέλεσαν και πηγές δημιουργικών εμπνεύσεων. Μεταξύ των άλλων θαυμαστής του έργου της Λιουδάκη ήταν ο εθνικός ήρωας Ναπολέοντας Σουκατζίδης που εκτελέστηκε από τους ναζιστές γερμανούς στην Καισαριανή. Δυστυχώς η κρητική λαογραφία έχασε την Μαρία Λιουδάκη στην διάρκεια του εμφυλίου πολέμου κάτω από σκοτεινές και μαρτυρικές συνθήκες. Το μεράκι της το έθρεφαν όπως λέει η ίδια..«η χαρά που ένοιωθαν οι απλοϊκοί άνθρωποι σαν έβλεπαν να διαβάζονται τα πνευματικά δημιουργήματα τους από τους γραμματισμένους και η αγάπη που έδειχναν στη συλλογή αυτή και δυνάμωσαν το θάρρος μου και μ’ έκαμαν να «πέσω μούρη γόνατα» ,όπως λέει ο λαός ,στη συλλογή και κατάταξη λαογραφικού υλικού…» και συνεχίζει γράφοντας.. «μάζευα , μαζεύω και θα μαζεύω λαογραφικό υλικό , γιατί έχω την ιδέα πως αν μελετηθεί πλατιά το υλικό τούτο θα διαπιστωθεί και επιστημονικά κείνο που εγώ τουλάχιστο πιστεύω , πως κι οι μεγαλύτερες ιδιοφυίες δεν μπορούν να σταθούν πλάι στο δημιουργικό δαιμόνιο του λαού και να δώσουν με τρόπο απλό και παραστατικό ,όπως εκείνος, πνοή φιλοσοφική στα έργα τους». Στην έκδοση μέρους του έργου της βοήθησε ο μεγάλος λάτρης της λαϊκής σοφίας και γενναίος χορηγός Μανόλης Τσουδερός.
-5-
Σπουδαίο βοήθημα υπήρξε και η έκδοση στη Λειψία της Γερμανίας ,το 1876 ,του έργου «ΑΣΜΑΤΑ ΚΡΗΤΙΚΑ μετά διστίχων και παροιμιών» από τον Αντώνη Γιανναράκη.
Στα νεότερα χρόνια ξεχωρίζει ο Κωστής Φραγκούλης και το έργο του « ΤΑ ΔΙΦΟΡΑ».
Επίσης σημαντικό ρόλο έπαιξε η επιμελημένη έκδοση του Ερωτόκριτου από τον Στέφανο Ξανθουδίδη και οι μετέπειτα εκδόσεις των έργων της περιόδου της κρητικής αναγέννησης από τον Στυλιανό Αλεξίου και την Μάρθα Αποσκίτη.
Από τους σύγχρονους λαϊκούς ποιητές και μαντινιαδολόγους ξεχωριστή θέση κατέχουν:
ο Μίχαλος Σταυρακάκης ή Νιδιώτης που συνδύασε τους κοινωνικούς αγώνες για ειρήνη και πρόοδο με την πνευματική δημιουργία.
Ο αιωνόβιος Α. Κριαράς , ο Αποστολάκης Σταμάτης, ο Παυλάκης Γιάννης με τις συλλογές ριζίτικων τραγουδιών και μαντινάδων που εξέδωσαν.
Ο Γιώργης Ψυχουντάκης και οι μεταφράσεις των ομηρικών έργων στην κρητική διάλεκτο.
Aπό τους σύγχρονους οι: Γιώργης Καράτζης, Δημήτρης Σταυρακάκης, Δημήτρης Αποστολάκης ή Χαίνης, Γυαλάφτης, Μιχαλόμπας, Νίσπιτας, Γιάννης Βάρδας ή Λυραρογιάννης, Καλομοίρης Πέτρος κ.α.
Πολύτιμες εκδόσεις παλαιών και νέων μαντινάδων από διάφορους μελετητές όπως είναι οι: Στέργιος Σπανάκης, Κονδυλάκης Ιωάννης, Λενακάκης Αντρέας, Δερμιτζογιάννης, κτλ
Χωρίς να επιδιώκει την διάρκεια στο χρόνο θα την καταχτήσει μόνο εάν υπηρετεί με λιγότερη η περισσότερη ένταση την κοινωνική ζωή στην καθημερινότητα της. Οι τραγουδιστές που συνήθως παίζουν και κάποιο μουσικό όργανο η είναι και δημιουργοί έρχονται να μας αποδείξουν ότι το τραγούδι της Κρήτης ανήκει στις μεγάλες παραδόσεις . Μας δίνουν βέβαια την δυνατότητα να εναντιωθούμε στην σημερινή ρηχότητα γιατί όταν υπάρχουν αληθινές ζωντανές παραδόσεις μπορεί να βρει χώρο για να εμφανιστεί το νέο , το καινούργιο , το απρόσμενο και καινοτόμο. Αρκεί να μάθομε τους κανόνες της εξέλιξης και της δημιουργίας που η ζωντανή παράδοση βοηθά από πολλές πλευρές να νοιώσομε και να χρησιμοποιήσομε με τον καλύτερο τρόπο.
Οι παρέες της Κρήτης γράφουν ιστορία. Είναι ακατόρθωτο να αναφερθούν όλοι οι εραστές της τέχνης. Είναι όμως παράδειγμα για έμπνευση και μελέτη. Οι ηχογραφήσεις δείχνουν το κλίμα, την αφοσίωση στο σκοπό και στο τραγούδι αλλά και στο χορό. Είναι πολύτιμα πετράδια στο σεντούκι του λαϊκού μας θησαυρού.
Το τραγούδι εξαρτάται από το στίχο και τη μουσική . Οι συνδυασμοί που πρέπει να γίνουν είναι θέμα επιλογών. Η άποψη του καλλιτέχνη παίζει κι αυτή το δικό της ρόλο. Οι ικανότητες και η δημιουργικότητα προϋποθέτουν συνεχή τριβή , ενασχόληση , απόλυτη εξοικείωση με τα στοιχεία της παράδοσης , με τους κανόνες και τις μορφές της τέχνης. Αποφεύγοντας τα ψευδοπροϊόντα της εποχιακής μόδας ο κρητικός τροβαδούρος προχωρά σε διάφορες δημιουργίες. Ο χαρακτήρας που έχει διάθεση για πρωτοβουλίες δεν κάνει αποδεκτά τα όρια του γνωστού συστήματος ενώ το προσωπικό ύφος έκφρασης σημαίνει ότι έχει κατακτήσει τις δικές του ιδιορρυθμίες .
Η πρωτοτυπία επιζητεί την έξοδο από τα όρια ενώ η ιδιορρυθμία επιζητεί αποκλίσεις από το μέσο όρο των ορίων που επιβάλλει το σύστημα της παράδοσης. Ο σύγχρονος στιχουργός η μαντινιαδολόγος για να μπορέσει να αρθρώσει το δικό του λόγο είναι απαραίτητο να μελετά όχι μόνο τους θησαυρούς της παράδοσης που υπηρετεί αλλά και εκείνους διαφορετικών λαϊκών πολιτισμών, τα αθάνατα έργα της αρχαιότητας , τα σημαντικά έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας και ποίησης καθώς και τα μοντέρνα ρεύματα. Ένα από τα λαμπρότερα παραδείγματα προς μίμηση είναι ο Βιτσέντζος Κορνάρος που έφερε στην Κρήτη τις μεγάλες ιδέες της ευρωπαϊκής αναγέννησης μέσα από τον Ερωτόκριτο.
Η ευαισθησία στα προβλήματα που έρχονται ,τα περιβαντολογικά και οικολογικά θέματα πρέπει να προστεθούν στις υπάρχουσες ανησυχίες. Η φύση , η ζωή , τα γεγονότα ,είναι θέματα έμπνευσης , μελέτης και δημιουργίας. Το στοιχείο της μεγάλης ανατροπής στην Κρήτη το εμπεριέχουν δυο στοιχεία που χαρακτηρίζουν με μοναδικό τρόπο την ανθρώπινη ζωή από την δημιουργία του σύμπαντος μέχρι σήμερα, ο έρωτας και η επανάσταση.
Το τραγούδικαι η κρητική μουσική υμνούν την λεβεντιά ,τον έρωτα ,τη φύση και τον ανθρώπινο πόνο στέλνοντας μηνύματα αισιοδοξίας και απελευθέρωσης. Ο κρητικός έχει κληρονομήσει από την Μινωική Κρήτη την λατρεία για τα πετεινά του ουρανού, τα αγρίμια , τα δελφίνια η τα δέντρα. Ο απλός άνθρωπος μαθαίνοντας ξεστήχου αποσπάσματα η ακόμη και όλο τον Ερωτόκριτο του Β. Κορνάρου η την Ερωφίλη του Γ. Χορτάτζη έμαθε να χρησιμοποιεί με μοναδικό τρόπο το λόγο και τις τεχνικές τους.
Οι λαϊκές δημιουργίες χαρακτηρίζονται από απαράμιλλες τεχνικές και νοήματα με σπάνια ευαισθησία και βάθος. Τα δίστιχα , οι μαντινιάδες , είναι τρόπος έκφρασης που αγκαλιάζει όλους τους τομείς της ατομικής και κοινωνικής ζωής. Λιτά , απλά και απέρριτα. Από το δεκατοπέμπτο αιώνα η μαντινιάδα είναι το δημοτικό ποιητικό δημιούργημα που αφού αναπτύχθηκε στο νησί μας επεκτάθηκε σε όλη την Ελλάδα. Η μαντινάδα είναι ίσως η επιγραμματική καταγραφή που κωδικοποιεί όλες τις μορφές της ζωής από τη γέννηση μέχρι τον θάνατο. Είναι ένα δεκαπεντασύλλαβο ομοιοκατάληκτο δίστιχο σε ιαμβικό μέτρο.
Είναι σπάνιας ομορφιάς σε μια παρέα να παίζουν τα όργανα και οι συμμετέχοντες να ξεκινήσουν να τραγουδάνε αντικριστά αυτοσχέδιες μαντινιάδες πειράζοντας και απαντώντας ο ένας στον άλλο. Στο νησί μας οφείλομε πολλά όχι μόνο στους επώνυμους δημιουργούς αλλά και σε όλους εκείνους που δεν ηχογράφησαν ποτέ τους τίποτα, δεν δημοσιεύσαν ποτέ τους τίποτα αλλά μας άφησαν και μας έμαθαν τόσα πολλά. Ο νους των λαϊκών ανθρώπων είναι πολυεργαλάς και δημιουργεί ξαγρυπνώντας…
Η κρητική μουσική οφείλει πολλά στη φωτισμένη δασκάλα. από τη Λατσίδα Μεραμπέλλου, με σπουδαία εκπαιδευτική , λαογραφική κι επιστημονική δράση αλλά και αγωνίστρια της εθνικής αντίστασης από τις πατριωτικές γραμμές του ΕΑΜ, την Μαρία Λιουδάκη. Υπήρξε μαθήτρια του Μανόλη Τριανταφυλλίδη και στενή συνεργάτης του στην προσπάθεια προώθησης του δημοτικής γλώσσας. Υπηρέτησε την λαογραφία στο αντίστοιχο τμήμα της Ακαδημίας Αθηνών όπου άφησε σπάνιο και τεράστιο σε ποσότητα ανέκδοτο υλικό. Μπόρεσε να εκδώσει αρκετά αυτοτελή έργα στο χώρο της λαογραφίας σε βιβλία ,άρθρα και μελέτες ενώ είχε συγγράψει και βοηθητικά σχολικά εγχειρίδια.
Το μνημειώδες έργο της «ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΚΡΗΤΗΣ –ΤΟΜΟΣ Α –ΜΑΝΤΙΝΑΔΕΣ» που εκδόθηκε το 1936 καθώς και το έργο «ΚΡΗΤΙΚΕΣ ΜΑΝΤΙΝΑΔΕΣ» που εκδόθηκε το 1933 αποτελούν τα βασικά βοηθήματα των μουσικών του νησιού μας από τότε μέχρι σήμερα. Από αυτά όχι μόνο άντλησαν πρωτογενές υλικό για τις μουσικές τους συνθέσεις αλλά αποτέλεσαν και πηγές δημιουργικών εμπνεύσεων. Μεταξύ των άλλων θαυμαστής του έργου της Λιουδάκη ήταν ο εθνικός ήρωας Ναπολέοντας Σουκατζίδης που εκτελέστηκε από τους ναζιστές γερμανούς στην Καισαριανή. Δυστυχώς η κρητική λαογραφία έχασε την Μαρία Λιουδάκη στην διάρκεια του εμφυλίου πολέμου κάτω από σκοτεινές και μαρτυρικές συνθήκες. Το μεράκι της το έθρεφαν όπως λέει η ίδια..«η χαρά που ένοιωθαν οι απλοϊκοί άνθρωποι σαν έβλεπαν να διαβάζονται τα πνευματικά δημιουργήματα τους από τους γραμματισμένους και η αγάπη που έδειχναν στη συλλογή αυτή και δυνάμωσαν το θάρρος μου και μ’ έκαμαν να «πέσω μούρη γόνατα» ,όπως λέει ο λαός ,στη συλλογή και κατάταξη λαογραφικού υλικού…» και συνεχίζει γράφοντας.. «μάζευα , μαζεύω και θα μαζεύω λαογραφικό υλικό , γιατί έχω την ιδέα πως αν μελετηθεί πλατιά το υλικό τούτο θα διαπιστωθεί και επιστημονικά κείνο που εγώ τουλάχιστο πιστεύω , πως κι οι μεγαλύτερες ιδιοφυίες δεν μπορούν να σταθούν πλάι στο δημιουργικό δαιμόνιο του λαού και να δώσουν με τρόπο απλό και παραστατικό ,όπως εκείνος, πνοή φιλοσοφική στα έργα τους». Στην έκδοση μέρους του έργου της βοήθησε ο μεγάλος λάτρης της λαϊκής σοφίας και γενναίος χορηγός Μανόλης Τσουδερός.
-5-
Σπουδαίο βοήθημα υπήρξε και η έκδοση στη Λειψία της Γερμανίας ,το 1876 ,του έργου «ΑΣΜΑΤΑ ΚΡΗΤΙΚΑ μετά διστίχων και παροιμιών» από τον Αντώνη Γιανναράκη.
Στα νεότερα χρόνια ξεχωρίζει ο Κωστής Φραγκούλης και το έργο του « ΤΑ ΔΙΦΟΡΑ».
Επίσης σημαντικό ρόλο έπαιξε η επιμελημένη έκδοση του Ερωτόκριτου από τον Στέφανο Ξανθουδίδη και οι μετέπειτα εκδόσεις των έργων της περιόδου της κρητικής αναγέννησης από τον Στυλιανό Αλεξίου και την Μάρθα Αποσκίτη.
Από τους σύγχρονους λαϊκούς ποιητές και μαντινιαδολόγους ξεχωριστή θέση κατέχουν:
ο Μίχαλος Σταυρακάκης ή Νιδιώτης που συνδύασε τους κοινωνικούς αγώνες για ειρήνη και πρόοδο με την πνευματική δημιουργία.
Ο αιωνόβιος Α. Κριαράς , ο Αποστολάκης Σταμάτης, ο Παυλάκης Γιάννης με τις συλλογές ριζίτικων τραγουδιών και μαντινάδων που εξέδωσαν.
Ο Γιώργης Ψυχουντάκης και οι μεταφράσεις των ομηρικών έργων στην κρητική διάλεκτο.
Aπό τους σύγχρονους οι: Γιώργης Καράτζης, Δημήτρης Σταυρακάκης, Δημήτρης Αποστολάκης ή Χαίνης, Γυαλάφτης, Μιχαλόμπας, Νίσπιτας, Γιάννης Βάρδας ή Λυραρογιάννης, Καλομοίρης Πέτρος κ.α.
Πολύτιμες εκδόσεις παλαιών και νέων μαντινάδων από διάφορους μελετητές όπως είναι οι: Στέργιος Σπανάκης, Κονδυλάκης Ιωάννης, Λενακάκης Αντρέας, Δερμιτζογιάννης, κτλ
Δημοσίευση σχολίου