Συμβουλές Ρούζβελτ προς … Τσίπρα

Πηγή: Πέτρος Παπακωνσταντίνου – «Επίκαιρα»

Πως ο μεταρρυθμιστής Πρόεδρος των ΗΠΑ αντιμετώπισε τον τραπεζικό πανικό και το σαμποτάζ των αντιπάλων του

Τα κανόνια του πρωσικού στρατού έφεραν την επιγραφή «ultima ratio regis», δηλαδή «το ύστατο επιχείρημα του βασιλιά». Μπροστά στο διαγραφόμενο Βατερλό τους της 25ης Ιανουάριου, οι μνημονιακές δυνάμεις επένδυσαν ό,τι τους είχε απομείνει στο ύστατο ισχυρό χαρτί τους, τον φόβο.

Με αφορμή την προληπτική προσφυγή τραπεζών στον έκτακτο ευρωπαϊκό μηχανισμό παροχής ρευστότητας (ELA), τα συστημικά κόμματα και συγκροτήματα ενημέρωσης εξαπέλυσαν εκστρατεία εκφοβισμού, προσπαθώντας συνειδητά να προκαλέσουν προεκλογική «τραπεζική επιδρομή» (bank run), μπας και ανακοπεί, στο παρά πέντε, το ρεύμα προς τα αριστερά. Με άλλα λόγια, διαπράττουν ανερυθρίαστα αυτό για το οποίο κατηγορούσαν τους αντιπάλους τους: ρισκάρουν τη μετατροπή της Ελλάδας σε «Κούγκι» για χάρη της δικής τους πολιτικής επιβίωσης.

Πλην συγκλονιστικού απροόπτου, η εκστρατεία αυτή θα αποτύχει οικτρά και την ερχόμενη Δευτέρα ο ΣΥΡΙΖΑ θα κληθεί να σχηματίσει κυβέρνηση. Ελάχιστη αμφιβολία υπάρχει, ωστόσο, ότι η επιχείρηση τρομοκράτησης του ελληνικού λαού και εκβιασμού - παγίδευσης του ΣΥΡΙΖΑ δεν θα συνεχιστεί, με πολλαπλάσια ένταση, από την επόμενη μέρα, με τους κορυφαίους παράγοντες του ευρωσυστήματος στους πρωταγωνιστικούς ρόλους.

Ενόψει αυτού του σχεδόν βέβαιου ενδεχομένου, η ηγεσία του ΣΥΡΙΖΑ θα μπορούσε να αντλήσει κάποια χρήσιμα διδάγματα από τον τρόπο με τον οποίο αντιμετώπισε παρόμοια -τηρουμένων πάντα των αναλογιών και οπωσδήποτε σε πολύ διαφορετικές συνθήκες- διλήμματα μια από τις πιο εμβληματικές μορφές της αμερικανικής πολιτικής ιστορίας: ο Φράνκλιν Ντέλανο Ρούζβελτ.

Μια παράδοξη σύγκριση

Γόνος πατρικίων της Νέας Υόρκης, ο Ρούζβελτ δεν αγωνιούσε να απαλλάξει τους εργαζόμενους από τον καπιταλισμό, αλλά να σώσει τον καπιταλισμό από τον... εαυτό του, από τις εκρηκτικές αντιθέσεις που τον είχαν βυθίσει στην τρομερή κρίση μετά το κραχ του 1929.

Ο δεξιός προκάτοχός του, Χέρμπερτ Χούβερ, απάντησε στην κρίση με μια επιθετική πολιτική «εσωτερικής υποτίμησης» -καλή ώρα...-, τη φιλοσοφία της οποίας εξέθεσε με άφταστο κυνισμό ο επί των Οικονομικών υπουργός του, Άντριου Μέλον: «Να εκκαθαρίσουμε (σ.σ.: liquidate) το χρηματιστήριο, να εκκαθαρίσουμε την αγορά εργασίας, να εκκαθαρίσουμε την αγορά ακινήτων, να εκκαθαρίσουμε όλα τα σαπισμένα κομμάτια του οικονομικού μας συστήματος». Βασικός μοχλός αυτής της ανελέητης «εξυγίανσης» ήταν η δρακόντεια δημοσιονομική λιτότητα στον βωμό του ισχυρού νομίσματος, που ήταν συνδεδεμένο με τον χρυσό. Τα αποτελέσματα ήταν ολέθρια: στο τέλος της θητείας του Χούβερ η παραγωγή είχε μειωθεί κατά το ένα τέταρτο, η ανεργία είχε εκτοξευθεί στο 25% (μεγέθη συγκρίσιμα με αυτά της σημερινής Ελλάδας), οι άνεργοι ξεπερνούσαν τα δύο εκατομμύρια και η κοινωνική απόγνωση βρισκόταν στην κορύφωσή της.

Αντιμέτωπος με αυτή την κατάσταση έκτακτης ανάγκης ο Ρούζβελτ έδωσε το στίγμα της ριζοσπαστικής στροφής που εννοούσε να επιβάλει ήδη με την ομιλία του για την αποδοχή του χρίσματος του Δημοκρατικού Κόμματος: «Δεσμεύομαι για ένα Νέο Κοινωνικό Συμβόλαιο (σ.σ.: New Deal) με τον αμερικανικό λαό. Αυτό είναι κάτι πολύ περισσότερο από μια απλή εκλογική καμπάνια. Είναι κάλεσμα στα όπλα»! Στη δυναμική προεκλογική του εκστρατεία οι Αμερικανοί αναγνώρισαν στο πρόσωπό του έναν άνθρωπο φτιαγμένο από εκείνο το σπάνιο κράμα αισιοδοξίας, αυτοπεποίθησης, πραγματισμού και ευελιξίας που ξεχωρίζει τον ηγέτη από τον πολιτικό του συρμού. Στις εκλογές της 8ης Νοεμβρίου 1932 θριάμβευσε με το 57,4% των ψήφων. Ο δρόμος, ωστόσο, μέχρι την ανάληψη των προεδρικών του καθηκόντων, στις 4 Μαρτίου του 1933, ήταν ναρκοθετημένος.

Το τραπεζικό σύστημα των ΗΠΑ, που έπαιξε, με την αχαλίνωτη κερδοσκοπία του, καταλυτικό ρόλο στην κρίση, κλονίζεται συθέμελα και οι καταθέτες τρέχουν να αποσύρουν τα χρήματά τους και να τα μετατρέψουν σε χρυσό. 0 Χούβερ εκμεταλλεύεται τον πανικό για να εγκλωβίσει τον Ρούζβελτ, πιέζοντάς τον να συνεργαστεί μαζί του σε μέτρα έκτακτης ανάγκης, στο όνομα της εθνικής σωτηρίας -κάτι που ισοδυναμούσε με εγκατάλειψη του 90% του New Deal.

Ο Ρούζβελτ αποκρούει σθεναρά τις πιέσεις και απευθύνεται άμεσα στον αμερικανικό λαό, καθιερώνοντας τις λεγάμενες «fireside chats», τακτικές ραδιοφωνικές εκπομπές, όπου αναλύει, σε οικεία ατμόσφαιρα, τις θέσεις του και κατακεραυνώνει τους αντιπάλους του.

Τη μέρα της ανάληψης των καθηκόντων του, 4 Μαρτίου του 1933, εκφωνεί μια εμπνευσμένη ομιλία, που αρχίζει με το ιστορικό «το μόνο πράγμα που πρέπει στ' αλήθεια να φοβόμαστε είναι ο ίδιος ο φόβος». Ακολουθεί ένα πύρινο «κατηγορώ» για «αυτούς που διαφεντεύουν την τύχη της οικονομίας», για τις «πρακτικές των αδίστακτων κερδοσκόπων, που δικάζονται στο δικαστήριο της κοινής γνώμης» και «έχουν πια γκρεμιστεί από τον ναό του πολιτισμού μας».

Η πρώτη του ενέργεια ως Προέδρου είναι να κλείσει για μία εβδομάδα τις τράπεζες ώστε να σταματήσει η ακατάσχετη αιμορραγία κεφαλαίων. Στις 9 Μαρτίου συγκαλεί και τα δύο σώματα του Κογκρέσου, που ψηφίζουν αυθημερόν έκτακτα μέτρα εγγύησης των καταθέσεων, παροχής ρευστότητας στις τράπεζες και εξυγίανσής τους. Τρεις μήνες αργότερα θα ακολουθήσει ο περίφημος νόμος Glass- Steagall, ο οποίος, μεταξύ άλλων, διαχωρίζει αυστηρά τη λιανική τραπεζική από την επένδυση σε κερδοσκοπικά προϊόντα και ενισχύει αποφασιστικά τον κρατικό έλεγχο του χρηματοπιστωτικού συστήματος. Αμέσως μετά αποσύρει το δολάριο από τον κανόνα του χρυσού, ώστε να ανακτήσει τον εθνικό έλεγχο του νομίσματος, εγκαταλείποντας τις ασφυκτικές πολιτικές δημοσιονομικής πειθαρχίας. Ο διευθυντής του Γραφείου Προϋπολογισμού, Λιούις Ντάγκλας, διαρρηγνύει τα ιμάτιά του: «Είναι το τέλος του δυτικού πολιτισμού». Όμως ο Ρούζβελτ είναι καταπέλτης: «Η σταθερή κατάσταση της οικονομίας ενός έθνους είναι πολύ σημαντικότερη για την ευημερία του από την τιμή του νομίσματος. Πρέπει να ξεπεράσουμε τα παλιά φετίχ των διεθνών τραπεζιτών».

Η ριζοσπαστική στροφή

Μαζί με τη σταθεροποίηση έρχεται η επανεκκίνηση της οικονομίας, με βασικό μοχλό τον δημόσιο τομέα. Η πολιτική των πάση θυσία ισοσκελισμένων προϋπολογισμών εγκαταλείπεται. Οι κρατικές δαπάνες αυξάνονται μέχρι το 1936 στο 10% του ΑΕΠ (το 1927 ήταν 3%). Το έλλειμμα αυξάνεται κι αυτό, αλλά παραμένει απολύτως ελεγχόμενο (3%-4% του ΑΕΠ) χάρη στην επιβολή προοδευτικής φορολογίας. Ο ανώτατος συντελεστής εισοδήματος ανεβαίνει σε 75% σε καιρό ειρήνης (αργότερα, μετά την είσοδο της Αμερικής στον πόλεμο, θα εκτοξευθεί στο 94%).

Το 1935, έχοντας σταθεροποιήσει την οικονομία και την κοινωνική του βάση, ο Ρούζβελτ ριζοσπαστικοποιεί την πολιτική του, εγκαινιάζοντας το λεγόμενο «Δεύτερο New Deal». Βασικά του χαρακτηριστικά είναι τα μεγάλα προγράμματα δημοσίων έργων και υποδομών για την απασχόληση των ανέργων, η μεταρρύθμιση στην κοινωνική ασφάλιση, η αναδιανομή του πλούτου με αύξηση των μισθών και η αλλαγή της εργασιακής νομοθεσίας προς όφελος των συνδικάτων και σε βάρος των εργοδοτών. Οι συνδικαλισμένοι εργάτες αυξάνονται σταδιακά από τρία σε εννέα εκατομμύρια. «Καμία βιομηχανία που εξαρτά την ύπαρξή της από μισθούς οι οποίοι δεν επιτρέπουν αξιοπρεπή διαβίωση δεν έχει θέση σ' αυτή τη χώρα», θα προειδοποιήσει.

Η ριζοσπαστική στροφή προκαλεί έντονες αντιδράσεις από μεγάλη μερίδα του επιχειρηματικού κόσμου, τη ρεπουμπλικανική Δεξιά αλλά και τη δεξιά μερίδα του ίδιου του Δημοκρατικού Κόμματος. Η Αμερικανική  Ένώση για την Ελευθερία, που ελέγχεται από τους δεξιούς  Δημοκρατικούς του Νότου, παρομοιάζει τον Ρούζβελτ με τον Λένιν. Το «βαθύ κράτος» συσπειρώνεται εναντίον του με βασικό οχυρό το Ανώτατο Δικαστήριο, που ναρκοθετεί βασικές μεταρρυθμίσεις του.

Αντιμέτωπος με την εξωτερική και εσωτερική υπονόμευση, ο Ρούζβελτ απευθύνεται απευθείας στο κοινωνικό σώμα για να οικοδομήσει τη «Συμμαχία του New Deal», βασικοί πυλώνες της οποίας είναι τα ενδυναμωμένα συνδικάτα και η προοδευτική διανόηση. Στις προεδρικές εκλογές του 1936 σαρώνει με το εκπληκτικό 60,8% των ψήφων. Ο Ρούζβελτ θα γίνει ο μοναδικός ηγέτης των ΗΠΑ που θα κερδίσει τέσσερις αλλεπάλληλες προεδρικές αναμετρήσεις - δεν υπήρχε ακόμη το όριο των δύο θητειών. Στις εκλογές για το Κογκρέσο έκανε διμέτωπο αγώνα ενάντια στους Ρεπουμπλικάνους και τους δεξιούς «αντάρτες» του ίδιου του κόμματός του. Χάρη στην ακλόνητη στήριξη της λαϊκής βάσης-αλλά και ισχυρής μερίδας του βιομηχανικού κυρίως κεφαλαίου- λύγισε την αντίσταση του Ανωτάτου Δικαστηρίου και κατάφερε τελικά να ελέγξει την πλειοψηφία του.

Ασφαλώς, τα αποτελέσματα του New Deal παραμένουν από πολλές απόψεις αμφιλεγόμενα - η οικονομία μπήκε εκ νέου σε κρίση στη δεύτερη τετραετία του Ρούζβελτ και δεν είναι βέβαιο ότι θα έβγαινε γρήγορα από αυτή χωρίς τις μεγάλες στρατιωτικές δαπάνες ενόψει του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Εξάλλου, είναι πολύ εύκολο να επισημάνει κανείς τις  χτυπητές διαφορές ανάμεσα στο 1933 και το 2015, στις ΗΠΑ και την Ελλάδα, στον Ρούζβελτ και τον ΣΥΡΙΖΑ. Η ιστορία ποτέ δεν επαναλαμβάνεται, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι δεν έχει τίποτα να διδάξει κανέναν...