"Θάνατος στη Βενετία" (1911), της εκπαιδευτικού Νάγιας Πιέρρου

Σύντομη εισήγηση της εκπαιδευτικού Νάγιας Πιέρρου για τη νουβέλα του Τόμας Μαν: "Θάνατος στη Βενετία" (1911)

Ο Τόμας Μανν γεννήθηκε το 1875 στην πόλη Luebeck της βόρειας Γερμανίας, το δεύτερο από πέντε παιδιά. Έξι χρόνια αργότερα πέθανε ο πατέρας του. Το 1894 ολοκλήρωσε τις σπουδές του και έγραψε την πρώτη του νουβέλα με τίτλο «Gefallen». Λίγο αργότερα εκδόθηκε και το πρώτο του βιβλίο (Der kleine Herr Friedemann). Το 1905 παντρεύτηκε την Katja Pringsheim, με την οποία απέκτησαν έξι παιδιά. Του δόθηκε το Νόμπελ Λογοτεχνίας το 1929. Ο Τόμας Μαν πέθανε στις 12 Αυγούστου 1955 στη Ζυρίχη 1. 

Η νουβέλα μαζί με το διήγημα και το μυθιστόρημα 
αποτελούν τα τρία βασικά είδη 
της αφηγηματικής πεζογραφίας. …. 
Κύριο χαρακτηριστικό της είναι 
ότι το βάρος πέφτει στην ηθογράφηση 
και την ψυχογράφηση των χαρακτήρων 
και όχι τόσο στην πλοκή 
και στα επεισόδια που αφηγείται. 
Γενικά τα όρια μεταξύ του διηγήματος, 
του μυθιστορήματος και της νουβέλας 
είναι πολλές φορές ασαφή και δυσδιάκριτα 2.

Η κλασική νουβέλα «Θάνατος στη Βενετία» του Τόμας Μαν γράφτηκε το 1911, μετά τον θάνατο του μουσικοσυνθέτη Γουσταύου Μάλερ που τόσο επηρέασε τον Τόμας Μαν και κατά συνέπεια το εν λόγω έργο. 

«’Ενα ελληνίζον κεφάλαιο της νουβέλας μου Θάνατος στη Βενετία μου φαίνεται ιδιαίτερα πετυχημένο» έγραφε στον αδερφό του Χάινριχ το 1912. Έτσι στο έργο του παρουσιάζεται :

Α. Ο Διόνυσος 3: Στο έργο του Nietzsche: «Η γέννηση της τραγωδίας» ως δυο θεμελιώδεις καλλιτεχνικές αρχές και ταυτόχρονα ως δυο βασικές ανθρώπινες ενορμήσεις, νοούνται: 

     1. η Απολλώνια, όπου ο καλλιτέχνης είναι λογικός, οδηγείται από το μέτρο και την αυτοσυγκράτηση και

     2. η Διονυσιακή όπου ο καλλιτέχνης οδηγείται από τη μέθη, το υπέρμετρο και την κατάργηση των περιορισμών. 

Έτσι και στη νουβέλα του Μαν στα δύο πρώτα κεφάλαια ο απολλώνιος καλλιτέχνης έχει παραδώσει ένα έργο υψηλής αισθητικής και αυστηρών   ηθικών αξιώσεων μέσα από σκληρή δουλειά, πειθαρχία και αυτοπεριορισμούς. Στη Βενετία όμως αρχίζει να απομακρύνεται από αυτό το ιδεώδες, για να βυθιστεί στο τέλος ηδονικά στο διονυσιακό χάος μέχρι θανάτου. Η σύνθεση των δύο αρχών πραγματοποιείται στο ελληνίζον κεφάλαιο δηλ. το τέταρτο, όπου η γραφή «δεν προέρχεται από αυτοεπιβεβλημένη πειθαρχία αλλά από διονυσιακή απόλαυση» 4 .

Β. Ο Ερμής και ο Νάρκισσος: Η «αγαπημένη θεότητα» του Μαν ο Ερμής παρουσιάζεται στη νουβέλα σε όλες τις συμβολικές απόκοσμες φιγούρες. Τον Ερμή ενσαρκώνει η φιγούρα του Τάντζιο που σε άλλα σημεία του έργου παρομοιάζεται με τον Γανυμήδη, τον Υάκινθο και σε κεντρικό σημείο της δράσης ως Νάρκισσος, όπως ακριβώς συχνά στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία παρουσιαζόταν σα σύμβολο της μελαγχολικής περιχαράκωσης στον προσωπικό ονειρικό κόσμο της άκαρπης μοναξιάς που περιορίζεται στην αναζήτηση του εαυτού και στην αισθητιστική αυτοθέαση. (Αντωνοπούλου).

Αυτούσιες μεταφορές του πλατωνικού διαλόγου «Φαίδρος» παρουσιάζονται ως όραμα που βιώνει ο Άσενμπαχ. Ο συγγραφέας θεωρεί σε ρεαλιστικό επίπεδο τις πλατωνικές ιδέες ανέφικτες πιστεύοντας πως η ψυχοσύνθεση των καλλιτεχνών έχει τη ροπή προς την άβυσσο. Η μετουσίωση κι η εξιδανίκευση του απαγορευμένου πάθους είναι οι μόνες άμυνες που κρατάει ο Άσενμπαχ κι όταν αυτές καταρρεύσουν δε μένει τίποτε άλλο από τη παραδοχή της ήττας. 

Πολλοί αναγνωρίζουν στην αφήγηση του Μαν την ιδανική μορφή αντρικής φιλίας όπως αυτή περιγράφεται στον διάλογο «Φαίδρος» του Πλάτωνα. Άλλοι τον «έρωτα» του γέρου δάσκαλου προς τον αγαπημένο μαθητή. Τέλος το θέμα της ομοφυλοφιλίας και της παιδοφιλίας φαίνεται να συνυπάρχουν ακόμα και στο πρόσωπο του ίδιου του συγγραφέα, καθώς σύμφωνα με μαρτυρία της γυναίκας του ο Τάτζιο ήταν υπαρκτό πρόσωπο και ο Μαν είχε πέσει θύμα της νεανικής γοητείας του όπως ακριβώς ο Άσενμπαχ στο βιβλίο 5. 

Σε επιστολή του στην Ελ. Τσίμερ, το 1915, ο συγγραφέας έγραφε: "Βέβαια, είναι κατά ένα μεγάλο μέρος μια ιστορία θανάτου και επιπλέον του θανάτου ως ανήθικης, δελεαστικής δύναμης - μια ιστορία της ηδονής της εκμηδένισης. Αλλά ο ιδιαίτερος στόχος μου ήταν το πρόβλημα τής αξιοπρέπειας τού καλλιτέχνη. Στην αρχή, η πρόθεσή μου δεν ήταν τίποτα λιγότερο από το να διηγηθώ τον τελευταίο έρωτα τού Γκαίτε, τον έρωτα τού εβδομηντάχρονου γι' αυτό το κοριτσόπουλο που ήθελε με κάθε τρόπο να το παντρευτεί, [...] μια άθλια, όμορφη, γκροτέσκα, συνταρακτική ιστορία, από την οποία, προς το παρόν, βγήκε ο Θάνατος στη Βενετία." 6

Στο θάνατο στη Βενετία ο Μαν χρησιμοποιεί τρεις τύπους συμβολισμών (όπως αναλύονται από την Ιωάννα Κασίμη στο: «Ο ρόλος του συμβόλου στη νουβέλα του Τόμας Μαν "Θάνατος στη Βενετία"» www.logotexnia.net): «τα αντικείμενα, τα πρόσωπα και τα νοήματα. Ήδη ο τίτλος παραπέμπει σε ένα κρυμμένο αντικείμενο σύμβολο. Η ίδια η πόλη της Βενετίας (όπως έχει αναφερθεί και από τον ίδιο το Νίτσε και τον κριτικό Μάιερ) κρύβει έναν δισήμαντο συμβολισμό. Η ομορφιά της, η ζωντάνιά της ελκύουν και απωθούν ταυτόχρονα τον επισκέπτη. Είναι η πόλη που βουλιάζει μέσα στο νερό και μυρίζει θάνατο. Πάνω από το νερό φτερουγίζει ένα μαύρο πανί, που σε αυτή την πόλη θα πνίξει τη ζωή. Η απεραντοσύνη της θάλασσας που την περιβάλλει της προσδίδει μια αισθησιακή, πνευματική, ονειρική, φανταστική ατμόσφαιρα και παράλληλα τη δυνατότητα της φυγής στην άβυσσο του σκότους της. Η γλυκύτητα, ο απαγορευμένος αισθησιασμός, το αδύνατο, η πόλη που παρασύρει με την τελειότητά της υποδηλώνουν και έναν κίνδυνο, μία ένταση που φθάνει μέχρι την οργιαστική λύτρωση και κατ’ επέκταση το θάνατο και την ερωτική παρακμή. Το ταξίδι στη Βενετία μετατρέπεται λοιπόν σε ταξίδι προς το θάνατο. Η γόνδολα που μοιάζει με φέρετρο, θα τον οδηγήσει στην πόλη και τελικά μέχρι το θάνατο. Αγωνίζεται μέχρι το τέλος να ξεφύγει από την προκαθορισμένη του μοίρα, όμως τελικά θα υποκύψει στον έρωτά του, πίνοντας χυμό ροδιού, που και σε άλλους συγγραφείς σημαίνει την τροφή των νεκρών. Επίσης ο χυμός ροδιού παραπέμπει και στο Θεό Διόνυσο, που από το αίμα του μεγάλωσε μία ροδιά. Κατά αυτό τον τρόπο συνδέεται η διονυσιακή έκσταση που θα αισθανθεί ο πρωταγωνιστής με την επισφράγιση του επικείμενου θανάτου του.

Ο σπουδαίος Γερμανός συγγραφέας, Τόμας Μαν (1943)

Φιγούρες-σύμβολα εμφανίζονται επίσης με μεγάλη συχνότητα στην νουβέλα. Ο περιηγητής στο νεκροταφείο, ο ντυμένος γυναίκα άντρας, ο εισπράκτορας στο καράβι, ο γονδολιέρης, ο μουσικός και ο ίδιος ο νεαρός Τάτζιο, τον οποίο ερωτεύεται ο Άσενμπαχ. Τα σύμβολα αυτά διαφωτίζουν ψυχολογικά το ασυνείδητο του ίδιου του πρωταγωνιστή και βοηθούν στην εξέλιξη της νουβέλας. Ο περιηγητής δημιουργεί στον πρωταγωνιστή την όρεξη να κάνει ένα ταξίδι. Αφυπνίζει την συνείδησή του και του ξυπνά ένα περίεργο και πρωτόγνωρο πάθος. Τα μαλλιά του έχουν το χρώμα του πάθους, το μούσι του μοιάζει με τράγου (Θεός Πάν) και στέκεται σχεδόν δεσποτικά (όπως ο θάνατος) μπροστά του. Ο ντυμένος γυναίκα άντρας ανατριχιάζει τον Άσενμπαχ και του δημιουργεί το συναίσθημα της αποστροφής, παρόλο που στο τέλος και ο ίδιος θα φαίνεται όπως αυτός. Ο γονδολιέρης θα τον οδηγήσει στο θάνατο και δεν του ζητάει καν χρήματα (μήπως επειδή θα πληρώσει με την ίδια του τη ζωή;). Ο μουσικός που μοιάζει με φάντασμα θυμίζει ‘ξεπεσμένο’ καλλιτέχνη και υποδηλώνει την παρακμή του ίδιου του Άσενμπαχ.

Η τελευταία κατηγορία συμβόλων αναφέρεται στην νοηματική σφαίρα της νουβέλας και αποκαλύπτεται, εφ’ όσον αναλυθεί το απολλωνιακό-διονυσιακό μοτίβο (Νίτσε)».

Μια νουβέλα ψυχογράφημα, με την ιδιαίτερη ικανότητα του Μαν να μπορεί να περιγράψει το συναίσθημα σε όλες του τις εκφάνσεις όσο ηθικό , όσο ανήθικο , όσο λογικό ή παράλογο κι αν είναι, αποπνέοντας μέσα από τις σελίδες του ένα κύμα ρεαλισμού και πραγματικότητας.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ – ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ 

1.  http://www.xn--ixauk7au.gr 
2.  ΛΕΞΙΚΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΩΝ ΟΡΩΝ, ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΕΘΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ & ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ - ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ, ΑΘΗΝΑ 1999. 
3. Για τη σχέση Thomas Mann-Friedrich Nietzsche αναφορικά με το έργο βλ. Schirnding Albert von, “Dionysos und sein Widersacher. Zu Thomas Manns Rezeption der Antik“, στο: Thomas Mann Jahrbuch (1995), τομ. 8, Frankfurt 1995, σελ.93-108 και Heller petter, Der Tod in Venedig” und Thomas Manns Grundmotiv, Thomas Mann: Ein Kolloquium, hg. Von Hans Schulte und Gerald Chapple, σελ.35-83, (βλ.Αναστασία Αντωνοπούλου). 
4.  Αναστασία Αντωνοπούλου «Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΤΟΜΑΣ ΜΑΝ ΘΑΝΑΤΟΣ ΣΤΗ ΒΕΝΕΤΙΑ»2004. 
5.  Από την παρουσίαση της έκδοσης (Στέφανος Ξένος, diavasame.gr ). 
6. http://www.xn--ixauk7au.gr

Gustav Mahler - Symphony No. 5