Χάθηκε η επανάσταση ... (Βίντεο)

  Η ήττα και η υποχώρηση του ΔΣΕ

Πηγή: Γιώργος Πετρόπουλος - "Ριζοσπάστης"

«Η τρίχρονη ηρωική εποποιία του ΔΣΕ αποτελεί ανεκτίμητο κεφάλαιο του λαϊκού απελευθερωτικού κινήματος της Ελλάδας, κεφάλαιο που καθαγιάστηκε με τη θυσία χιλιάδων και χιλιάδων αγωνιστών, ανδρών, γυναικών, νέων, που άλλοι δίνοντας τη ζωή τους και άλλοι τραυματίες και ανάπηροι, με το αίμα τους πότισαν κι έθρεψαν τις ρίζες μιας λαϊκοδημοκρατικής και σοσιαλιστικής Ελλάδας»1

Στα τέλη Αυγούστου του 1949 ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος είχε πλέον λήξει. Η τελική σύγκρουση ξεκίνησε στις 2 Αυγούστου και ολοκληρώθηκε στις 30 του ίδιου μήνα με την ήττα του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας και τη συντεταγμένη υποχώρηση του κύριου όγκου των δυνάμεών του στη Λαϊκή Δημοκρατία της Αλβανίας.

Στην τελική σύγκρουση ο κυβερνητικός στρατός έριξε στη μάχη 8 μεραρχίες (VIII, I, X, II, III καταδρομών, IX, XV, XI), δύο ανεξάρτητες ταξιαρχίες, 14 ελαφρά τάγματα πεζικού, 150 περίπου πεδινά και ορειβατικά πυροβόλα, πλήθος αεροπλάνων, 200 άρματα μάχης και πολλά τεθωρακισμένα. Το σύνολο δύναμης υπολογίζεται πολύ πάνω από 100.000 άνδρες. Ορισμένοι μάλιστα ερευνητές παρουσιάζουν εντυπωσιακά υψηλότερα νούμερα. Ο Σ. Γρηγοριάδης2 κάνει λόγο για 180.000 άνδρες, ο Τ. Βουρνάς 3 για τουλάχιστον 150.000 ενώ ο Γ. Μαργαρίτης σημειώνει πως το Στρατηγείο Ηπείρου και Δυτικής Μακεδονίας στο οποίο είχε πέσει τα κύριο βάρος της επίθεσης κατά του ΔΣΕ είχε στη διάθεσή του συνολικό αριθμό ανδρών που «πιθανότατα άγγιζε τους 200.000»4.

Απέναντι σ' αυτή τη δύναμη του αντιπάλου ο ΔΣΕ είχε να αντιπαρατάξει 8.800 περίπου μαχητές παραταχτή δύναμη στο Βίτσι και 6.500 περίπου μαχητές στο Γράμμο 5. Επίσης, διέθετε 45 ορειβατικά πυροβόλα, 15 αντιαεροπορικά και 27 αντιαρματικά. Το πολεμικό του υλικό δεν ήταν αρκετό και οι εφεδρείες του ήταν μηδενικές 6.

Εκ των πραγμάτων, λοιπόν, επρόκειτο για μια μάχη άνιση και το αποτέλεσμά της ήταν αναμενόμενο.
Το σχέδιο «ΠΥΡΣΟΣ»

Για την τελική σύγκρουση με το ΔΣΕ στο Γράμμο και στο Βίτσι ο κυβερνητικός στρατός εφάρμοσε το σχέδιο με την κωδική ονομασία «ΠΥΡΣΟΣ». Η εκτέλεσή του προβλεπόταν να γίνει σε τρεις φάσεις.

Πρώτη Φάση, «ΠΥΡΣΟΣ Α'» (2- 8/8/1949): Στη φάση αυτή προβλέπονταν μέτριες παραπλανητικές επιθέσεις στο Γράμμο, με σκοπό να δημιουργηθεί η αίσθηση στον ΔΣΕ ότι εκεί θα ξεδιπλωνόταν η κύρια επίθεση του αντιπάλου του και να καθηλωθούν οι δυνάμεις του. Για τον «ΠΥΡΣΟ Α'» ο στρατηγός Δ. Ζαφειρόπουλος γράφει 7: «Προς τον σκοπό επιτεύξεως της στρατηγικής παραπλανήσεως των συμμοριτών καθορίσθη εκτέλεσις δευτερευούσης προσπαθείας κατά του Β. Γράμμου, συντονισμένης εις χρόνον μετά της κατά Βίτσι κυρίας προσπαθείας, ανατεθείσαν εις το Α' Σ. Στρατού.

Διά ταύτης η διοίκησις επεδίωκε: Να βελτιώση τας βάσεις εξορμήσεως διά την κυρίαν κατά Γράμμου επιχείρησιν. Να καθηλώση τας δυνάμεις των συμμοριτών επί του Γράμμου και να εμποδίση την μετάγγισιν δυνάμεων εις Βίτσι. Να δημιουργήση την εντύπωσιν εις τον εχθρόν, ότι η κύρια επίθεσις εκτοξεύεται κατά του Γράμμου πρώτον και εν συνεχεία προς Βίτσι».

Δεύτερη Φάση, «ΠΥΡΣΟΣ Β'» (10- 16/8/1949): Η φάση αυτή του σχεδίου προέβλεπε ότι η κύρια ενέργεια του κυβερνητικού στρατού, μετά την εφαρμογή του «ΠΥΡΣΟΣ Α'», θα εξελισσόταν στην περιοχή του Βίτσι με σκοπό την κατάληψή της και την εξόντωση των ανταρτών. «Αυτή πλέον- λέει ο Ζαφειρόπουλος 8- είναι η κύρια ενέργεια της διοικήσεως με σκοπόν τη συντριβή των επί του Βίτσι συμμοριακών δυνάμεων και την εδραίωσιν των εθνικών δυνάμεων επί τούτου».

Τρίτη Φάση, «ΠΥΡΣΟΣ Γ'» (24- 30/8/1949): Ο «ΠΥΡΣΟΣ Γ'», προέβλεπε αποφασιστική ενέργεια, στην περιοχή του Γράμμου με σκοπό την κατάληψή της και την καταστροφή των ανταρτικών δυνάμεων, καθώς και φράξιμο των αλβανικών συνόρων, για να μην υπάρχει καμιά διέξοδος στις δυνάμεις του ΔΣΕ. Ο Ζαφειρόπουλος αναφέρει σχετικά 9: «Διά της επιχειρήσεως κατά του Γράμμου απεσκοπείτο η κατάληψις του ορεινού συγκροτήματος του Γράμμου και η καταστροφή των συμμοριακών δυνάμεων των αμυνομένων αυτού. Κατά την διάρκειαν των επιχειρήσεων θα επιδιώκετο αφ' ενός μεν η απαγόρευσις της εισόδου εξ Αλβανίας των συμμοριακών δυνάμεων των αποσυρθεισών εκ του Βίτσι και αφ' ετέρου η παρεμπόδισις διαφυγής των συμμοριακών δυνάμεων του Γράμμου προς την Αλβανίαν».

Ηττα του ΔΣΕ στο Βίτσι

Τη νύχτα 2 προς 3 Αυγούστου του 1949 ο στρατηγός Τσακαλώτος έχοντας στη διάθεσή του δύο μεραρχίες, μια ανεξάρτητη ταξιαρχία, τρία ελαφρά συντάγματα πεζικού, δύο ίλες αναγνωρίσεως κι έναν ουλαμό αρμάτων, από το στρατηγείο του στην Κόνιτσα έδωσε τη διαταγή για την εφαρμογή της επιχείρησης «ΠΥΡΣΟΣ Α'». Η επιχείρηση κράτησε 6 μέρες και έληξε με επιτυχία του κυβερνητικού στρατού στην κατοχή του οποίου πέρασαν τα υψώματα ταμπούρι, 1421 και 1806, που αποτέλεσαν σοβαρές βάσεις εξορμήσεών του στις κατοπινές επιχειρήσεις στο Γράμμο.

Στις 10 Αυγούστου μπήκε σε εφαρμογή η επιχείρηση «ΠΥΡΣΟΣ Β'». Στην επιχείρηση χρησιμοποιήθηκαν 6 μεραρχίες, πολλά τάγματα ελαφρού πεζικού, 110 πυροβόλα, άρματα μάχης και θωρακισμένα, 6 τάγματα διαβιβάσεων, 87 αεροπλάνα. Ο ΔΣΕ δε διέθετε στο Βίτσι παρά μόνο 8.800 περίπου μαχητές, πολλοί από τους οποίους ήταν μισοανάπηροι, ενώ ο οπλισμός γενικά ήταν πενιχρός, αν συγκριθεί με τα όπλα του αντιπάλου.

Το αποτέλεσμα της σύγκρουσης ήταν η ήττα του Δημοκρατικού Στρατού. Ισχυρές κυβερνητικές δυνάμεις κατάφεραν να διασπάσουν τις γραμμές άμυνας των ανταρτών, άνοιξαν ρήγμα και στη συνέχεια διείσδυσαν σε βάθος καταλαμβάνοντας το ύψωμα Λέσιτς. Οι δυνάμεις του ΔΣΕ, παρά την ηρωική τους αντίσταση, απωθήθηκαν βορειοδυτικά και τελικώς βρήκαν καταφύγιο στη χερσόνησο Πηξός μεταξύ Μεγάλης και Μικρής Πρέσπας. Αλλά κι εκεί δεν μπορούσαν να σταθούν πολύ. Η αεροπορία έσπερνε το θάνατο κι ο αντίπαλος προετοίμαζε απόβαση. Ετσι αναγκάστηκαν να ελιχθούν προς το Γράμμο μέσω αλβανικού εδάφους.

Η τελική μάχη στο Γράμμο

Το ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ στις 20 Αυγούστου του 1949 συζήτησε την πορεία και την εξέλιξη των επιχειρήσεων στο Βίτσι και κατέληξε ότι η βασική αιτία της ήττας των δυνάμεων εκεί, οφειλόταν στο ότι η διοίκηση της XI Μεραρχίας απέσυρε τις δυνάμεις της από το ύψωμα Λέσιτς με αποτέλεσμα να το καταλάβει ο εχθρός. Ακόμη διαπίστωνε ότι σοβαρό ρόλο στην έκβαση της μάχης έπαιξε η κατάσταση με την Γιουγκοσλαβία και προέβαινε στην καταγγελία ότι ο ΔΣΕ δέχτηκε πυρά του γιουγκοσλαβικού στρατού από τα νώτα, στα αντερείσματα Αγίου Γερμανού. Η καταγγελία αυτή δεν αποδείχτηκε ποτέ και προφανώς στηριζόταν σε λάθος στοιχεία ή υποθέσεις που διογκώθηκαν λόγω της γενικότερης στάσης των Γιουγκοσλάβων απέναντι στο ελληνικό αντάρτικο κίνημα.
Τέλος, το ΠΓ εκτιμούσε ότι «στο Γράμμο έχουμε όλες τις δυνατότητες να καταφέρουμε θανάσιμο πλήγμα στον εχθρό» και επέμεινε στο σύνθημα «ο Γράμμος θα γίνει ο τάφος του Μοναρχοφασισμού»10.

Μετά τη νίκη του στο Βίτσι ο κυβερνητικός στρατός έθεσε σε εφαρμογή, με πομπώδη τρόπο, την επιχείρηση «ΠΥΡΣΟΣ Γ'». Την επιχείρηση κλήθηκαν να παρακολουθήσουν από την περιοχή Αμούδας ο μονάρχης Παύλος Γλίξμπουγκ και ο Βαν Φλιτ. Επικεφαλής της επιχείρησης τέθηκε ο στρατηγός Τσακαλώτος έχοντας στη διάθεσή του πέντε μεραρχίες (I, VIII, IX, XV, III καταδρομών), μια ανεξάρτητη ταξιαρχία, τέσσερα ελαφρά συντάγματα πεζικού, 120 πυροβόλα, άφθονα θωρακισμένα και το σύνολο της αεροπορίας. Αντίθετα, ο ΔΣΕ διέθετε δύναμη 6.500 περίπου μαχητών, στους οποίους προστέθηκαν άλλοι 6.000 προερχόμενοι από το Βίτσι. Σύνολο περί τους 12.500 μαχητές 11. Επίσης, για να γίνει δυνατή η απαγκίστρωση δυνάμεων του εχθρού από το Γράμμο και να αλαφρύνει η πίεση που ασκούσε στις δυνάμεις του ΔΣΕ, λίγο πριν την πτώση του Βίτσι, το Γενικό Αρχηγείο διέταξε τις δυνάμεις της 1ης Μεραρχίας με διοικητή το Χ. Φλωράκη και Πολιτικό Επίτροπο τον Ν. Μπελογιάννη να διεισδύσουν στη Θεσσαλία. Τον ίδιο καιρό δυνάμεις με επικεφαλής τον Α. Πετρίτη (Πολυχρόνη Βάη) στάλθηκαν στη Λάκκα Σούλι 12.

Στις 25 Αυγούστου, στις 5.30 το πρωί, ο κυβερνητικός στρατός άρχισε την επίθεση στο Γράμμο. Η αντίσταση των ανταρτών υπήρξε σκληρή και ηρωική, αλλά ο αγώνας ήταν άνισος. Στις 26 Αυγούστου η IX μεραρχία του κυβερνητικού στρατού υπερκέρασε τη γραμμή άμυνας των ανταρτών και εισχώρησε στα μετόπισθεν κατά μήκος των αλβανικών συνόρων. Ο κίνδυνος πλήρους κυκλώσεως χωρίς έξοδο διαφυγής ήταν πλέον ορατός για τον ΔΣΕ. Ετσι από το μεσημέρι της 28ης Αυγούστου άρχισε η σύμπτυξη των δυνάμεών του προς το κέντρο του μετώπου και η οργάνωση της υποχώρησης προς την Αλβανία. Στις 29 με 30 Αυγούστου έπεσε και το ύψωμα Κάμενικ. Η μάχη του Γράμμου είχε τελειώσει και μαζί της είχε τελειώσει και ο τρίχρονος ηρωικός αγώνας του Δημοκρατικού Στρατού για την εθνική ανεξαρτησία της Ελλάδας και για τη λαϊκοδημοκρατική της αναγέννηση.

Τα αίτια της ήττας

Παρά τις προσδοκίες των αντιπάλων του ο Δημοκρατικός Στρατός δεν συντρίφτηκε τον Αύγουστο του 1949, αλλά υποχώρησε συντεταγμένα αδυνατώντας να συνεχίσει τον πόλεμο. Το γεγονός αυτό είναι, πλέον, ευρέως αποδεχτό. Γράφει ο Γ. Μαργαρίτης 13: «Η πρόκληση τέτοιας έκτασης απωλειών στους επιτιθέμενους, σε συνδυασμό με την συγκροτημένη υποχώρηση των μονάδων του ΔΣΕ και τον μικρό αριθμό παραδοθέντων υπογραμμίζουν το γεγονός ότι η τελευταία μάχη του ΔΣΕ δεν πιστοποίησε την καταστροφή του. Πιστοποίησε μόνο την αδυναμία συνέχισης του πολέμου με τέτοιο συσχετισμό δυνάμεων». Πώς όμως έφτασαν τα πράγματα ως εκεί; Ποιες ήταν οι κύριες αιτίες που οδήγησαν το ΔΣΕ στην ήττα και την υποχώρηση;

Οι πιο σοβαροί, από την πλευρά των αντιπάλων του έγραψαν σε μια περίοδο που κυριαρχούσαν οι θεωρίες περί συμμοριτοπολέμου και αντεθνικού, ξενοκίνητου ΚΚΕ. Εντούτοις οι απαντήσεις που δίνουν στο ερώτημα έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Ο στρατηγός Δ. Ζαφειρόπουλος θεωρεί πως ο ΔΣΕ ηττήθηκε για τους παρακάτω λόγους 14:

- Γιατί η αντίπαλη πλευρά είχε τη βρετανική και την αμερικανική υποστήριξη.
- Γιατί προκλήθηκε ρήξη ανάμεσα στη Γιουγκοσλαβία του Τίτο και στο Γραφείο Πληροφοριών, με αποτέλεσμα ο ΔΣΕ να χάσει το μηχανισμό στήριξης και ενότητας των δυνάμεών του.
- Γιατί ο κυβερνητικός στρατός ενισχύθηκε με την ανάθεση της αρχιστρατηγίας στον Παπάγο.
- Γιατί ο ΔΣΕ εγκατέλειψε μερικώς την αντάρτικη τακτική και, τέλος,
- Γιατί η μεγάλη διάρκεια του πολέμου - τρία χρόνια- λειτούργησε σε βάρος των ανταρτών.

Στο «Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ, α' τόμος, 1918-1949», (Εκδοση «Σύγχρονη Εποχή», το Κόμμα εκτιμά ως βασική αιτία της ήττας το γεγονός ότι η ηγεσία του κινήματος και του Κόμματος:
«Δεν ξεκίνησαν αποφασιστικά το νέο ένοπλο αγώνα με αποτέλεσμα να χαθεί πολύτιμος χρόνος... Δεν είχε ξεκαθαρίσει για αρκετό διάστημα την κύρια μορφή του αγώνα αν ήταν ένοπλη ή ειρηνική... Μάλιστα, απέφυγε να ξεκαθαρίσει τη θέση της για τον ένοπλον αγώνα, με αποτέλεσμα να υπάρχει σύγχυση και ξέκομμα της πρωτοπορίας από τις πλατιές λαϊκές μάζες... Χάθηκε έτσι ο πιο πολύτιμος και κατάλληλος χρόνος για να λυθεί το πρόβλημα της δύναμης του ΔΣΕ καθώς και το πρόβλημα των εφεδρειών, που έπαιξε αποφασιστικό ρόλο στην ήττα του ΔΣΕ και για να καταφερθεί αποφασιστικό χτύπημα στον αντίπαλο προτού ακόμα προφτάσει να οργανωθεί, να ενισχυθεί και να βοηθηθεί από τον αμερικάνικο ιμπεριαλισμό» 15.

Η αλήθεια αυτών των επισημάνσεων έχει ομολογηθεί και από την αντίπαλη πλευρά. Γράφει ο Ευάγ. Αβέρωφ 16: «Αν το 1946 και 1947 όσοι πίστευαν στο ΚΚΕ είχαν καταταγεί στον Δημοκρατικό Στρατό, οι μαχητές του θα είχαν ταχύτατα υπερβεί τις 50.000. Ο Μάρκος θα βρισκόταν στην ανάγκη να αρνηθή τη στράτευση μερικών δεκάδων χιλιάδων εθελοντών». Και προσθέτει: «Εάν κατά το 1947 ο Μάρκος διέθετε 50.000 μαχητάς, το τέλος του αγώνος θα ήταν διαφορετικό. Ενας συμβιβασμός ευνοϊκός για το ΚΚΕ θα ήταν πολύ πιθανός. Το τέλος θα ήταν ενδεχομένως διαφορετικό αν είχε φθάσει αυτόν τον αριθμό, έστω και πριν ακόμη χρησιμοποιηθεί πλήρως το αμερικανικό πολεμικό υλικό, δηλαδή προ του τέλους του 1948».

1. «Το ΚΚΕ- Επίσημα Κείμενα», εκδόσεις ΣΕ, τόμος Ζ' σελ. 18
2. Σ. Γρηγοριάδη: «Ιστορία της Σύγχρονης Ελλάδας 1941- 1974, εκδόσεις Κ. Καπόπουλος, τόμος 3ος, σελ. 372
3. Τ. Βουρνάς: «Ιστορία της Σύγχρονης Ελλάδας- Ο εμφύλιος», εκδόσεις Τολίδη, σελ. 354
4. Γιώργος Μαργαρίτης: «Ιστορία του Ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου 1946- 1949», εκδόσεις «Βιβλιόραμα», τόμος 2ος, σελ. 498
5. Δ. Βλαντά: «Εμφύλιος πόλεμος 1945 - 1949», εκδόσεις «ΓΡΑΜΜΗ», β' ημίτομος, σελ. 254 και 258
6. «Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ», εκδόσεις ΣΕ, σελ. 617
7. Δ. Ζαφειρόπουλου: «Αντισυμμοριακός Αγών 1945 - 1949», Αθήναι 1956, σελ. 599- 600
8. στο ίδιο, σελ. 602
9. στο ίδιο, σελ. 625
10. «Επίσημα Κείμενα ΚΚΕ», εκδόσεις ΣΕ, τόμος 6ος, σελ. 376 - 382
11. Δ. Βλαντά, στο ίδιο, σελ. 258
12. «Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ», εκδόσεις ΣΕ, σελ. 617
13. Γιώργος Μαργαρίτης, στο ίδιο σελ. 552
14. Δ. Ζαφειρόπουλου, στο ίδιο, σελ. 657- 660
15. «Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ», σελ. 621
16. Ευάγ. Αβέρωφ- Τοσίτσα: «Φωτιά και Τσεκούρι», εκδόσεις «ΕΣΤΙΑ», σελ. 478

Γιώργος ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΣ