Μια σχετικά άγνωστη μαρτυρία για τον Μάνο Κατράκη στη Μακρόνησο

Ο Μάνος Κατράκης, ο Γιάννης Ρίτσος
και ο Μάνθος Κέτσης στη Μακρόνησο

Είναι γνωστός πως ο σπουδαίος ηθοποιός του θεάτρου και του κινηματογράφου Μάνος Κατράκης (14 Αυγούστου 1908 - 2 Σεπτεμβρίου 1984) κατά τον πόλεμο του '40 βρέθηκε στην πρώτη γραμμή του μετώπου και με την επιστροφή του εντάχθηκε στο ΕΑΜ και στο ΚΚΕ κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής, ενώ πολέμησε στην Εθνική Αντίσταση. Μετά τον Δεκέμβρη του '44 ο Μάνος Κατράκης, όπως και πολλοί άλλοι προοδευτικοί διανοούμενοι και καλλιτέχνες εκδιώχθηκε, αρνούμενος να υπογράψει «δήλωση μετανοίας». Το 1947 εξορίστηκε στον Αη Στράτη και στη Μακρόνησο, όπου γνώρισε τον Γιάννη Ρίτσο, τον Τζαβαλά Καρούσο και τον Γιάννη Χοντζέα.

Μια σχετικά άγνωστη (στο πλατύ κοινό) μαρτυρία για την ανθρώπινη παρουσία και το αγωνιστικό ήθος του μεγάλου καλλιτέχνη και πνευματικού ανθρώπου διασώζει ο Λουκάς Καστανάκης στο αυτοβιογραφικό κείμενο του: "Ο Ξερός βράχος" που άρχισε να δακτυλογραφεί τον Αύγουστο του 1951, αμέσως μετά από την απελευθέρωσή του από τη Μακρόνησο (με βάση τις σημειώσεις που κρατούσε κρυφά στο εφιαλτικό αυτό κολαστήρι) και τελείωσε λίγο καιρό πριν από το θάνατό του, τον Ιούνιο του 1956. Ο "Ξερός βράχος", λοιπόν, είναι ένα αφήγημα-χρονικό, στο οποίο όλα τα πρόσωπα που παρουσιάζονται είναι υπαρκτά και οι καταστάσεις που περιγράφονται πέρα ως πέρα πραγματικές, όπως σημειώνει στον κατατοπιστικό πρόλογο της έκδοσης του κειμένου ο Γιώργος Καραντώνης που το εξέδωσε στην Αθήνα τριάντα χρόνια αργότερα. Παραθέτουμε το σύντομο απόσπασμα του κειμένου στο οποίο ο συγγραφέας αναφέρεται στον Μάνο Κατράκη:

[...] "Το διοικητήριο είχε συστηματοποιήσει τις αγγαρείες. Ήταν αγγαρείες βαριές. Αυτή ήταν η σκληρή πλευρά. Είχαν όμως και την τραγική όταν σε βάζανε να κάμεις ανώφελη και περιττή δουλειά, κι έμενες με τα χέρια τσακισμένα και με την ψυχή στιφή. Σ' έβαζε π.χ. να φορτωθείς βαριές πέτρες, να τις μεταφέρεις σε μια απόσταση ως 1.000 μέτρα, κι ύστερα να τις γυρίσεις και να τις αφήσεις και πάλι στο μέρους απ' όπου τις πήρες. Έτσι σ' έπειθε πως είσαι ανδράποδο, δούλος του, και σε κάνει ό,τι θέλει αυτός. Πολλές φορές μ' αυτό το είδος της ανώφελης αγγαρείας, αγγαρεύαν ολόκληρο κλωβό. Διαμαρτυρίες δε χωρούσανε. Φέρναν αντίθετο αποτέλεσμα.

Οι άλλες, οι τρέχουσες αγγαρείες, γινόντουσαν κατά τον ακόλουθο τρόπο. Κάθε πρωί, πριν ο υπαξιωματικός διαλύσει τον κλωβό που ήτανε παρατεταγμένος για να καταμετρηθεί, έλεγε να βγουν 6, ή να βγουν 10, και να περάσουν από δω για αγγαρεία! Αν δεν υπήρχε τόση προθυμία, τότε ο αξιωματικός διάλεγε και φώναζε κατά προτίμηση.

Πάντα, όμως, χωρίς εξαίρεση, έβγαινε αυθόρμητα πρώτος και καλύτερος ο Μάνος Κατράκης, γνωστός αστέρας του θεάτρου και του κινηματογράφου. Υψηλός, αδύνατος σαν καλαμιά, μ' ένα σορτ, και τα γόνατα γυμνά, προχωρούσε, έβγαινε από τις γραμμές του κλωβού κι αναλάμβανε την αγγαρεία. Ήτανε γεμάτος χαρά και πόθο, ω! αν μπορούσε να βάλει τα καλαμένια πόδια του και να σηκώσει όλα τα φορτία όλου του κλωβού! όλων των κλωβών!

Αυτό δεν εμπόδιζε τον ευγενικό και σεμνό αυτόν ήρωα να καλλιεργεί και την τέχνη του, να συγκλονίζει με τις απαγγελίες του τους φίλους, και να μαθαίνει εγγλέζικα. Ξαφνικά πάνω από το άξιο παλικάρι, άπλωσε τα μαύρα φτερά του ένα κακό υποχόνδριο. Όπως όλα τ' άλλα, έτσι και οι νευρασθένειες δε μοιάζαν με κείνες που γνωρίζει ο ελεύθερος κόσμος. Ένας βραχνάς έπνιγε το θύμα και δούλευε μέσα του το θανατερό σκουλήκι. Του φάνηκε πως κάτι έχει ο λαιμός του κι εξασθενεί καθημερινά η φωνή του... Σε λίγο θα τη χάσει! Εκλεχτοί γιατροί και φίλοι του διαβεβαίωναν πως όλα αυτά είναι νευρικά και πως η φωνή του ήτανε καλύτερη κι από πριν. Μόνο τα αστεία ανέκδοτα και κάθε τι που προκαλούσε το γέλιο τον έκανε να χαμογελάσει, συντελούσε στην αισθητή βελτίωση της υγείας του Μάνου, ώσπου ένα πρωινό ξύπνησε θεόκαλα, πήγε πρόθυμος στην αγγαρεία και από τη χαρά του όταν επέστρεψε φίλεψε όλους με καλαμαράκια κονσέρβες".

Βλ. Λουκάς Καστανάκης, Ο ξερός βράχος, εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα 1987, σελ. 47.

Δείτε ακόμα:

Λουκάς Καστανάκης, Έμαθε ρωσικά στον Καζαντζάκη