Ο χειραφετημένος θεατής και η ανυπόφορη εικόνα, του Έρικ Τζ. Χομπσμπάουμ

  [...] Η μετατόπιση από το ανυπόφορο μέσα στην εικόνα στο ανυπόφορο της εικόνας βρίσκεται μέσα στην καρδιά των εντάσεων που ταλανίζουν την πολιτική τέχνη. Γνωρίζουμε το ρόλο που μπόρεσαν να παίξουν, τον καιρό του Βιετνάμ, ορισμένες φωτογραφίες όπως εκείνη του μικρού γυμνού κοριτσιού που ουρλιάζει στο δρόμο μπροστά στους στρατιώτες. Γνωρίζουμε πως οι στρατευμένοι καλλιτέχνες επιδίωξαν να αντιπαραθέσουν την πραγματικότητα αυτών των εικόνων του πόνου και του θανάτου στις διαφημιστικές εικόνες που έδειχναν τη χαρά της ζωής μέσα σε ωραία και άνετα σύγχρονα διαμερίσματα, στη χώρα που έστελνε τους στρατιώτες της να κάψουν τα εδάφη του Βιετ
νάμ με βόμβες ναπάλμ. 

   Σχολίασα πιο πάνω τη σειρά Φέρνοντας τον πόλεμο σπίτι της Μάρθας Ρόσλερ, και ειδικότερα εκείνο το κολάζ που μας έδειχνε έναν Βιετναμέζο να κρατάει στα χέρια του ένα νεκρό παιδί στη μέση ενός φωτεινού και ευρύχωρου διαμερίσματος. Το νεκρό παιδί ήταν η ανυπόφορη πραγματικότητα που κρυβόταν πίσω από την άνετη αμερικανική ζωή, η ανυπόφορη πραγματικότητα την οποία προσπαθούσε να μην βλέπει η αμερικανική ζωή και την οποία πρόβαλλε ανάγλυφα το μοντάζ της πολιτικής τέχνης. 

Μάρθα Ρόσλερ, Μπαλόνια, 1967-1972 (φωτομοντάζ) 
από τη σειρά Κάτω από την επιφάνεια 
(Μουσείο Τέχνης του Σιάτλ)

   Επισήμανα πως αυτό το σοκ της πραγματικότητας και του φαινομένου ακυρώνεται στις σύγχρονες πρακτικές του κολάζ, οι οποίες καθιστούν την πολιτική διαμαρτυρία μια έκφανση της μόδας των νέων ανάλογη με τα πολυτελή εμπορεύματα και τις διαφημιστικές εικόνες. Υποστηρίζεται ότι δεν υπάρχει πλέον μια ανυπόφορη πραγματικότητα την οποία θα μπορούσε η τέχνη να αντιπαραθέσει στο κύρος των φαινομένων, αλλά υπάρχει μόνο μια ενιαία ροή εικόνων, ένα ενιαίο σύστημα καθολικής έκθεσης, και αυτό το σύστημα είναι σήμερα ανυπόφορο.

  Αυτή η μεταστροφή δεν είναι αποτέλεσμα απλώς της απομάγευσης μιας εποχής που δεν πιστεύει πλέον ούτε στην ύπαρξη μέσων που θα μπορούσαν να φανερώσουν μια πραγματικότητα ούτε στην ανάγκη της πάλης κατά τη αδικίας. Δείχνει μια διπροσωπία που υπήρχε ήδη στην αγωνιστική χρήση της ανυπόφορης εικόνας. Η εικόνα του νεκρού παιδιού υποτίθεται ότι έσχιζε την εικόνα της πλαστής ευτυχίας της αμερικανικής ζωής∙ υποτίθεται ότι άνοιγε τα μάτια εκείνων που απολάμβαναν αυτή την ευτυχία και τους φανέρωνε ότι η πραγματικότητά τους είναι ανυπόφορη και ότι οι ίδιοι είναι συνένοχοι, για να τους στρατεύσει στον αγώνα. Αλλά η πρόκληση αυτού του αποτελέσματος παρέμενε επισφαλής. 

   Η θέα του νεκρού παιδιού στο ωραίο διαμέρισμα με τους καθαρούς τοίχους και τις τεράστιες διαστάσεις είναι ασφαλώς ανυπόφορη. Αλλά δεν υπάρχει κάποιος ιδιαίτερος λόγος που θα ανάγκαζε όσους την έβλεπαν να συνειδητοποιήσουν την πραγματικότητα του ιμπεριαλισμού και να αντιταχτούν σ' αυτή. Η συνήθης αντίδραση των ατόμων σε τέτοιες εικόνες είναι να κλείσουν τα μάτια τους ή να αποστρέψουν το βλέμμα. Ή να καταδικάσουν τη φρίκη του πολέμου και τη δολοφονική τρέλα των ανθρώπων. Για να εξασφαλίσει η εικόνα το πολιτικό της αποτέλεσμα, ο θεατής πρέπει να είναι ήδη πεπεισμένος ότι αυτό που δείχνει είναι ο αμερικανικός ιμπεριαλισμός και όχι η τρέλα των ανθρώπων γενικά. Θα πρέπει επίσης να είναι πεπεισμένος ότι είναι και ο ίδιος ένοχος γιατί μοιράζεται μια ευημερία που βασίζεται στην ιμπεριαλιστική εκμετάλλευση του κόσμου. Και θα πρέπει ακόμη να νιώθει ένοχος γιατί κάθεται εκεί και δεν κάνει τίποτε, γιατί βλέπει τις εικόνες αυτές του πόνου και του θανάτου αντί να αγωνίζεται ενάντια στις δυνάμεις που είναι υπεύθυνες γι' αυτές. 

  Εν ολίγοις, θα πρέπει να νιώθει ήδη ένοχος γιατί βλέπει την εικόνα που πρέπει να προκαλέσει το συναίσθημα της ενοχής του.

(Παράθεμα από το βιβλίο Ληστές του Έρικ Τζ. Χομπσμπάουμ, μετάφραση: Νίκος Κούρκουλος, επιμέλεια: Άννα Μαλικιώση, σειρά: Ιστορική Βιβλιοθήκη, εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα Δεκέμβριος 2010, σελ. 108-109).     

 Ο μαρξιστής ιστορικός και συγγραφέας Έρικ Τζον Έρνεστ Χομπσμπάουμ    (Eric Hobsbawm, 1917-2012)