Δεκέμβρης 1944: 7.672 Έλληνες όμηροι των Άγγλων στα σύρματα της "Ελ Ντάμπα"

Συντάκτης: Μικέλα Χαρτουλάρη - "Εφημερίδα των Συντακτών" 

Μίμης Φωτόπουλος, Αρης Αλεξάνδρου, Δημήτρης Χριστοδούλου, Βαγγέλης Γκούφας, Γιώργος Βαλέτας, Κώστας Μαρίνης, Σπύρος Μελετζής, Πάρις Πρέκας, Φώτης Ζαχαρίου, Αλέξης Καρρέρ, Δημήτρης Μπέης (ο κατοπινός δήμαρχος Αθηναίων), Μπάμπης Μπακάλης… 

 Γνώρισαν όλοι τα «σύρματα της Ελ Ντάμπα»: το ιδιότυπο καθεστώς τιμωρίας-εξορίας στη Βόρεια Αφρική, που αποτελεί μια αποσιωπημένη σκοτεινή κηλίδα της Ιστορίας των νικητών του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Μετά την Απελευθέρωση και με αφορμή τα Δεκεμβριανά και τη «μάχη της Αθήνας», οι ελληνικές αρχές τούς συνέλαβαν ως δυνητικά επικίνδυνους αριστερούς και οι Βρετανοί τούς μετέφεραν μυστικά στην αιγυπτιακή έρημο, σε απόσταση 180 χλμ. από την Αλεξάνδρεια, όπου τους κράτησαν για ένα τρίμηνο περίπου, σε ένα παλιό δικό τους στρατόπεδο.

Συνολικά 7.672 Ελληνες κάθε ηλικίας οδηγήθηκαν εκεί με πέντε καραβιές μεταξύ 18/12/1944 και 4/1/1945, μοιράστηκαν σε 25 κλωβούς (cages) περιφραγμένους με συρματοπλέγματα και στοιβάχτηκαν σε σκηνές, με άθλιες συνθήκες υγιεινής, υποφέροντας από τις ψείρες, την ψώρα, τη φυματίωση και την πείνα, αποκομμένοι από τον έξω κόσμο και χωρίς δυνατότητα επικοινωνίας με τους δικούς τους, προκειμένου να λειτουργήσουν ως σημαντικό διαπραγματευτικό απόθεμα σε σχέση με τους ανταλλάξιμους κρατούμενους ή ομήρους του ΕΛΑΣ. Μονάχα μετά την έναρξη των διαπραγματεύσεων για τη Συμφωνία της Βάρκιζας χαλάρωσαν ελαφρά οι συνθήκες του εγκλεισμού τους.

Ολοι λοιπόν αυτοί οι άντρες ήσαν αγνοούμενοι μέχρι τον επαναπατρισμό τους, και δεν είναι τυχαίο ότι εκεί έγραψε ο Μπακάλης τούς στίχους του γνωστού ρεμπέτικου «Κάποια μάνα αναστενάζει». Το σημαντικότερο όμως είναι ότι εκεί κανένας, εκτός από ελάχιστους αντάρτες του ΕΛΑΣ, δεν είχε στρατιωτική ιδιότητα. Ολοι ήσαν πολίτες, φυλακισμένοι προληπτικά!


Η υπόθεση αυτή ξαναζωντανεύει σήμερα, χάρη σε έναν βιβλιοδέτη, τον Πραξιτέλη Δημ. Ζαχαριάδη, ο οποίος συνελήφθη την Πρωτοχρονιά του 1945 στα Εξάρχεια και, με το πρόσχημα ότι συμμετείχε στη «στάση του Δεκεμβρίου», μεταφέρθηκε στην Ελ Ντάμπα. Ηταν τότε 30 χρόνων και επί δυόμισι μήνες αποτύπωνε καθημερινά ό,τι έβλεπε και ό,τι ένιωθε σε φύλλα χαρτιού υγείας, τα οποία μάλιστα κράτησε μυστικά από την οικογένειά του. Αυτό το κληροδοτημένο και «κλειδωμένο» υλικό, που περιγράφει την τραγική κατάσταση των αιχμαλώτων, κατέληξε πρόσφατα, χάρη στην κόρη του Ξανθή, στα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ) και εκδόθηκε μόλις από το Βιβλιόραμα με τίτλο Ελ Ντάμπα 1945. Ημερολόγιον Αιχμαλωσίας και με ενδιαφέρουσα εισαγωγή της ιστορικού Ιωάννας Παπαθανασίου. Είναι ο 15ος τόμος στη σειρά Μαρτυρίες (σ.σ. των αφανών), την οποία ίδρυσε το 2003 ο Αγγελος Ελεφάντης (με διαδόχους-διευθυντές τον Στρατή Μπουρνάζο και τώρα την Ι. Παπαθανασίου), και εικονογραφείται με εύγλωττα σκίτσα των Ζαχαρίου, Πρέκα, Καστανάκη. 

Μαρτυρίες για την Ελ Ντάμπα υπάρχουν βέβαια κι άλλες -των Φωτόπουλου (1964), Χριστοδούλου (1980), Καρρέρ (2004) ή Πρέκα (2005)-, πρόκειται όμως για καταθέσεις μιας μνήμης επεξεργασμένης με μεγάλη χρονική καθυστέρηση. Αντίθετα, το Ημερολόγιον του Ζαχαριάδη είναι μοναδικό, επειδή γεννήθηκε μέσα στο στρατόπεδο, γράφτηκε εν θερμώ και αποτυπώνει συστηματικά τις στρατοπεδικές πραγματικότητες, αναδεικνύοντας εντέλει την ψυχολογία που δημιουργεί ο εγκλεισμός και διασώζοντας όψεις της καθημερινής διαχείρισής του. Είναι δηλαδή μια σπάνια πηγή για την Ιστορία, από τα ελάχιστα μάλιστα γραπτά τεκμήρια που δεν προέρχονται από τις βρετανικές στρατοπεδικές αρχές.

 Τι είδε ο νοσοκόμος 

Ο Πραξιτέλης Ζαχαριάδης εξελίχθηκε από το ’60 σε έναν βιβλιοδέτη που συνεργαζόταν με εκδοτικούς οίκους αξιόλογους, όπως οι Γκοβόστης, Κέδρος, Ικαρος, Δίφρος, Σάκκουλας κ.ά. Είχε μάθει τη δουλειά στου Γκοβόστη από το 1935 και λίγο αργότερα, όταν συνελήφθη το αφεντικό του, γνώρισε και τη βία της δικτατορίας Μεταξά. Στο ημερολόγιό του δεν διαλαλεί την πολιτική ή λογοτεχνική ευαισθητοποίησή του, συλλαμβάνει όμως τα πάντα. Η μαύρη αγορά των τσιγάρων στην Ελ Ντάμπα, η απεργία πείνας των κρατούμενων όταν σκοτώνεται ένας ανάμεσά τους, οι ποινές και η ασιτία που τους επιβάλλονται από τη βρετανική διοίκηση, το λαϊκό δικαστήριο που στήνουν όταν ένας νέος καταγγέλλει πως κακοποιήθηκε, οι διαξιφισμοί τους, η ψυχολογική τους κατάρρευση, όλα επισημαίνονται και συχνά περιγράφονται με μαύρο χιούμορ.

Το πιο κωμικοτραγικό επεισόδιο που καταγράφει ήταν μια ομαδική δηλητηρίαση που έφερε ευκοιλιότητα σε όλο τον κλωβό και τον ανάγκασε να τρέχει όλη τη νύχτα στους κρατούμενους, που πηγαινοέρχονταν με τα παντελόνια στο χέρι, και να δίνει με το κουτάλι το φάρμακο που τελείωσε, να παρακαλεί τον αρχηγό να ψήσει τσάι και, τέλος, να υποδέχεται τον γιατρό που ήρθε αργοπορημένος «για τα μάτια»…

Στο στρατόπεδο, ο Ζαχαριάδης είχε τοποθετηθεί νοσοκόμος εξαιτίας μιας επαγγελματικής σχέσης που είχε με την κλινική Σμπαρούνη πριν συλληφθεί. Ετσι, αφενός δεν βίωνε την αγωνία του θανάτου όπως οι συγκρατούμενοί του, αφετέρου μπορούσε να κινείται ως ουδέτερος παρατηρητής αξιοποιώντας την προνομιακή του θέση που του επέτρεπε να διαθέτει ένα αυτοσχέδιο γραφείο, μια λάμπα πετρελαίου, διπλή μερίδα φαγητό. Ετσι μπορούσε να παρηγορείται γράφοντας. Αυτή ήταν η ατομική του στρατηγική επιβίωσης. Πάντοτε, ωστόσο, κατέληγε στην εξής παραδοχή: «Ο,τιδήποτε να έχη ο άνθρωπος, αφού του λείπει η Ελευθερία όλα τα άλλα είναι μάταια».

 Ο αυταρχισμός της εξουσίας 

 Περισσότερους από 15.000 Ελληνες αριστερούς κράτησαν οι Βρετανοί στην Αίγυπτο, κλεισμένους στα «σύρματα», με τον χαρακτηρισμό του «στασιαστή», μέχρι το καλοκαίρι του 1945! Το υπογραμμίζει η Ιωάννα Παπαθανασίου στην εισαγωγική μελέτη της τοποθετώντας την Ελ Ντάμπα στα πολιτικά συμφραζόμενά της.

 Οι μισοί περίπου, γράφει, στρατιώτες και ναύτες οι περισσότεροι, βαρύνονταν με τη συμμετοχή τους σε κινήματα, κυρίως στο κίνημα του Απρίλη του 1944 (γνωστό μας και από τις Ακυβέρνητες Πολιτείες του Τσίρκα), το οποίο παραμονές της Απελευθέρωσης υποστήριζε τον σχηματισμό μιας κυβέρνησης εθνικής ενότητας με τη συμμετοχή του ΕΑΜ. Οι υπόλοιποι, στους οποίους αναφέρεται το Ημερολόγιον Αιχμαλωσίας, ήσαν σεσημασμένοι αριστεροί που ενέχονταν για την πιθανή ανάμιξή τους στα Δεκεμβριανά, αλλά και θύματα των μαζικών συλλήψεων: περαστικοί διαβάτες, ανάπηροι του αλβανικού μετώπου, ψυχασθενείς, απατεωνίσκοι, Τσιγγάνοι κ.ά. που βρέθηκαν στο λάθος σημείο. Ησαν δηλαδή πολίτες που κρατήθηκαν αιχμάλωτοι από μια σύμμαχο χώρα, σε ξένο έδαφος, υπό ασαφές νομικό καθεστώς.

 Η Παπαθανασίου σημειώνει ότι η Ελ Ντάμπα άνοιξε τον δρόμο για τη δημιουργία στρατοπέδων στην εμφυλιοπολεμική και μετεμφυλιακή Ελλάδα. Ο αναγνώστης όμως σκέφτεται, επιπλέον, τα μυστικά καράβια-κρατητήρια στα διεθνή ύδατα που μπήκαν στη ζωή μας μετά την 11/9, αλλά και την Αμυγδαλέζα.

 Το βιβλιαράκι αυτό, με άλλα λόγια, μοιάζει ανατριχιαστικά επίκαιρο εφόσον οι νέοι φόβοι που καλλιεργούνται στα εργαστήρια του νεοφιλελευθερισμού, ξυπνούν το αυταρχικό πρόσωπο της εξουσίας, δικαιολογούν τον περιορισμό των ατομικών ελευθεριών χάριν της ασφάλειας, ενθαρρύνουν τις προληπτικές συλλήψεις και την παράκαμψη δημοκρατικών νόμων και αρχών, ξεχειλώνουν την έννοια της παραβατικότητας και κατασκευάζουν μια ευρύτατη κατηγορία πολιτών β' κατηγορίας. Οπως στα χρόνια της «λευκής τρομοκρατίας» και του Ψυχρού Πολέμου.

 Δεν το πίνουμε το γάλα... Βάρκα γυαλό: 

Γιώργος Κατσαρός