Το ολοκαύτωμα στο Κοντομαρί (02 Ιούνη 1941) και στην Κάντανο, επαρχίας Σελίνου Ν. Χανίων (3 Ιούνη 1941)

του Δημήτρη Δαμασκηνού, εκπαιδευτικού Δ.Ε.
negreponte2004@yahoo.gr

Η πινακίδα που τοποθέτησαν οι Γερμανοί στην είσοδο του μαρτυρικού χωριού για να δικαιολογήσουν τη σφαγή των αμάχων αναφέρει: «ως αντίποινων των από οπλισμένων πολιτών ανδρών και γυναικών εκ των όπισθεν δολοφονηθέντων Γερμανών στρατιωτών κατεστράφη η Κάνδανος».
 
Σύμφωνα με τη μαρτυρία του Κώστα Κουτουλάκη ο πρώτος μαρτυρικός τόπος που επισκέφτηκε η Κ.Ε.Δ.ΩΚ. ήταν η Κάντανος [1]: «Τόσο τον αναστάτωσε τον Καζαντζάκη, που το βράδυ δεν του ’κανε όρεξη να φάει. Ιδιαίτερα του ’καμε εντύπωση η πρώτη ξύλινη επιγραφή, που φτιάξανε οι Γερμανοί, που με κατάλληλο τρόπο μπόρεσα να την ξετρυπώσω και να τη φωτογραφήσω, και όπου αναφέρεται, πως για την εξόντωση των αλεξιπτωτιστών, λάβανε μέρος γυναίκες και άντρες. Στην άλλη, την πέτρινη, που στήσανε αργότερα, δε κάμανε λόγο για τις γυναίκες».
 
Την προηγούμενη ημέρα  (02 Ιουνίου 1941) είχε προηγηθεί η εκτέλεση όλων των αμάχων ανδρών στο Κοντομαρί Χανίων. Αυτά ήταν τα σκληρά  αντίποινα των Γερμανών Ναζί για να τιμωρήσουν τον τοπικό πληθυσμό για τη μαζική του αντίσταση και τον ηρωισμό που επέδειξε στη μάχη της Κρήτης παίρνοντας μια φρικιαστική και κτηνώδη εκδίκηση.
 
Οι ναζιστικές δυνάμεις συγκέντρωσαν όλους τους κατοίκους, συνέλαβαν 25 άνδρες, ηλικίας από 18 έως 50 ετών και τους εκτέλεσαν εν ψυχρώ, αφήνοντας να ζήσουν μονάχα οι ηλικιωμένοι.
 
Το έγκλημα πολέμου στο Κοντομάρι κατέγραψε με το φωτογραφικό φακό του ο Γερμανός υπολοχαγός Franz-Peter Weixler, ο οποίος υπηρετούσε ως ανταποκριτής προπαγάνδας για τη Wehrmacht – αργότερα το ίδιο έτος απομακρύνθηκε από τη θέση του για «πολιτικούς λόγους» και μάλιστα κατηγορήθηκε για εσχάτη προδοσία, λόγω διαρροής των συγκεκριμένων φωτογραφιών.
 
Ο επικεφαλής της μονάδας των εκτελεστών – αλεξιπτωτιστών Horst Trebes τιμήθηκε με τον Σταυρό του Ιππότη του ναζιστικού καθεστώτος για την επιχείρηση στην Κρήτη. Σκοτώθηκε το 1944 σε πολεμική επιχείρηση στη Νορμανδία [2].

Φωτογραφίες του Franz Peter Weixler (πολεμικού ανταποκριτή της Βέρμαχτ) από την πρώτη εν ψυχρώ εκτέλεση 23 αμάχων στην κατεχόμενη από τους Ναζί Ευρώπη με προσωπική διαταγή του Γκαίρινγκ που σημειώθηκε στις 02 Ιούνιου 1941 στο Κοντομαρί Χανίων

Συγκλονιστική είναι η μαρτυρία του Franz Peter Weixler για την εκτέλεση των αμάχων στο Κοντομαρί [3] που μπορεί να μην την είχε υπόψη της τότε η Κ.Ε.Δ.Ω.Κ., μα αξίζει σ’ αυτό το σημείο να τη μνημονεύσουμε:

«Την 1η ή 2α Ιουνίου 1941, βρισκόμουν στο μέρος που είχαμε στρατοπεδεύσει, στην πρωτεύουσα της Κρήτης, τα Χανιά, όταν ένας αξιωματικός με πλησίασε και μου είπε πως εκείνο το απόγευμα επρόκειτο να δω κάτι πολύ ενδιαφέρον. Σε απάντηση της ερώτησής μου, μου είπε ότι ένα τιμωρητικό απόσπασμα επρόκειτο να σταλεί εναντίον διαφόρων χωριών, διότι είχαν βρεθεί κατακρεουργημένα πτώματα γερμανών αξιωματικών. Η ανώτατη διοίκηση της Λουφτβάφε είχε πληροφορηθεί το γεγονός αρκετές μέρες πριν και ο Γκαίριγκ είχε δώσει διαταγή να ληφθούν τα αυστηρότερα μέτρα, όπως η εκτέλεση αντρικού πληθυσμού μεταξύ 18 και 50 ετών. Είπα στον νεαρό αξιωματικό και στον λοχαγό Gericken ότι δεν είχα δει κανένα πτώμα σφαγιασμένου αλεξιπτωτιστή, είχα δει όμως πολλά πτώματα συντρόφων, των οποίων τα πρόσωπα είχαν αρχίσει να αποσυντίθενται από την τροπική ζέστη. Κατόπιν πήγα να δω τον ταγματάρχη Stenzler, ο οποίος μου είπε ότι μία αποστολή του Γερμανικού Υπουργείου Εξωτερικών είχε αναχωρήσει από το Βερολίνο την προηγούμενη μέρα, προκειμένου να διεξαγάγει έρευνα αναφορικά με τη φερόμενη σφαγή των αλεξιπτωτιστών. Είπα στον Strenzler ότι κατά τις πρώτες μέρες της μάχης είχα δει γύπες να τρώνε τα πτώματα των συντρόφων μας. Υπενθύμισα στον ταγματάρχη ότι είχαμε δει αμέτρητα πτώματα συντρόφων μας σε ημι-αποσύνθεση, αλλά ποτέ κάποιον να σκοτώνει ή να σφάζει και συμπλήρωσα επίσης ότι θεωρούσα την εκτέλεση της διαταγής του Γκαίρινγκ στυγνό έγκλημα. Ικέτεψα τον ταγματάρχη Strenzler να μη στείλει το τιμωρητικό απόσπασμα και όταν εκείνος μου διευκρίνησε ότι δεν είναι δική μου δουλειά, πήγα να δω τον  υπολοχαγό Trebes, ο οποίος εκείνη την ώρα έβγαζε λόγο σε μια ομάδα 30 περίπου αντρών, εξηγώντας τους "πόσο σημαντικό ήταν να εκτελεστεί η πράξη όσο το δυνατόν γρηγορότερα, ως αντίποινα για τους συντρόφους μας που είχαν δολοφονηθεί".

Η τιμωρητική αποστολή αποτελείτο από τον υπολοχαγό Trebes, έναν άλλον υπολοχαγό, έναν διερμηνέα, δύο λοχίες και περίπου 25 αλεξιπτωτιστές του 2ου Τάγματος. Ως φωτογράφος της Μεραρχίας μου, μου επιτράπηκε να συνοδεύσω αυτή την αποστολή. Κοντά στο χωριό Μάλεμε, σταματήσαμε και ο Trebes μας έδειξε αρκετά πτώματα στρατιωτών, προφανώς σε στάδιο αποσύνθεσης. Υποκινούσε το μίσος των αντρών εναντίον του πληθυσμού. Συνεχίσαμε την πορεία μας για το χωριό Κοντομαρί. Οι άντρες βγήκαν από τ’ αυτοκίνητα και όρμησαν στα σπίτια της μικρής κοινότητας. Έβγαλαν όλους τους κατοίκους από τα σπίτια τους - άντρες, γυναίκες, παιδιά - και τους συγκέντρωσαν στη μικρή πλατεία. Στο μεταξύ, σε ένα σπίτι βρέθηκε το σακάκι ενός αλεξιπτωτιστή με μια τρύπα από σφαίρα στην πλάτη. Ο Trebes, αφού το εξέτασε, έδωσε εντολή να κάψουν το σπίτι. Ένας άντρας παραδέχτηκε ότι είχε σκοτώσει γερμανό αλεξιπτωτιστή, αλλά δεν ήταν δυνατόν να καταδικάσουμε κανέναν από τους άλλους για εγκλήματα ή λαφυραγωγία και ως εκ τούτου πρότεινα στον Trebes να μην προβεί στην εκτέλεση του σχεδίου και να μας δώσει εντολή να επιστρέψουμε παίρνοντας εκείνον τον άντρα μαζί μας. Όμως εκείνος ξεχώρισε όλους τους άντρες από το πλήθος και δήλωσε στις γυναίκες - μέσω του διερμηνέα - ότι θα τους εκτελέσουν και ότι πρέπει να τους θάψουν μέσα σε δύο ώρες. Όταν ο Trebes γύρισε την πλάτη του για μερικά λεπτά κατάφερα να διευκολύνω εννέα άντρες να δραπετεύσουν. Κατόπιν ο Trebes έβαλε τους άντρες να σχηματίσουν ένα ημικύκλιο, έδωσε τη διαταγή του πυροβολισμού και σε περίπου δεκαπέντε δευτερόλεπτα όλα είχαν τελειώσει».

Αλεξιπτωτιστής των Ναζί δίνει τη χαριστική βολή στους 23 εκτελεσμένους άμαχους στο Κοντομαρί Χανίων (02 Ιούνιου 1941∙ Φωτογραφία του Franz Peter Weixler)

Από την Κάντανο ’ρχομαι  [4]

Από την Κάντανο ’ρχομαι
κι απού τα’ Αποπηγάδι
Δεν με ρωτάτ’ είντα ’παθα,
δεν με ρώτατ’ είντα ’δα;
Είδα τα σπίθια τρόχαλο [5],
τσ’ αυλές χορταριασμένες
κι άκουσα τα χαλάσματα κι έκραζαν νυχτοπούλια!
Κι εκειά στο έμπα του χωριού ’νιούς Γερμανού το μνήμα
και δίπλα μαρμαρόπλακα που γράφει αυτά τα λόγια:
«Επά’τανε η Κάντανο και καταστρέψαμε ντη
και μλπειό δε θα ξαναχτιστή, κι έρημη θ’ απομείνη
γιατί ’καμε βαρειές ζημιές στου Γερμανού τ’ ασκέρι».
Μα η Κάντανο εχτίστηκε καλλίτερ’ από πρώτα.

[1]  Το ολοκαύτωμα της Καντάνου, επαρχίας Σελίνου Ν. Χανίων (03 Ιούνη 1941): Οι κάτοικοι της Καντάνου, των γύρω χωριών, αλλά και πολλοί από όλη την επαρχία Σελίνου, αν και ήξεραν ποιό θα ήταν το τίμημα που θα πλήρωναν, αποφάσισαν να αντισταθούν στην επέλαση των Ναζί. Με λίγα και ακατάλληλα όπλα (λόγω του αφοπλισμού της Κρήτης από την δικτατορία του Μεταξά) αμύνθηκαν μαχόμενοι στις 23 Μάη 1941 στα Φλώρια και στις 24 και 25 Μάη 1941 πιο οργανωμένα με περισσότερες δυνάμεις στο φαράγγι Καντάνου. Ο αγώνας ήταν άνισος, οι απώλειες για τους Ναζί μεγάλες. Παρά την ψυχική τους δύναμη και τόλμη οι αγωνιστές, αποσύρθηκαν στα βουνά στις 25 Μάη και οι Γερμανοί Ναζί διήλθαν από την Κάντανο και έφτασαν στην Παλαιόχωρα. Πολύ σύντομα όμως επέστρεψαν για να εκδικηθούν. Στις 03 Ιούνη 1941 οι Ναζί έκαψαν και ισοπέδωσαν την Κάντανο. Εκτέλεσαν τους περίπου 180 κατοίκους του χωριού, ενώ πυρπόλησαν όλα τα σπίτια κι έσφαξαν ακόμα και τα ζώα τους.

[2] Βλ. tvxsteam, Επέτειος της σφαγής στο χωριό Κοντομαρί Χανίων από τις δυνάμεις του Άξονα, http://tvxs.gr, 02 Ιουν 2011.

[3] Ο Franz Peter Weixler ήταν ο πολεμικός ανταποκριτής της Βέρμαχτ, (ανταποκριτής προπαγάνδας), που φωτογράφισε την εκτέλεση. Μετά το τέλος του πολέμου έγραψε τη μαρτυρία του κατά του Γκαίριγκ, που χρησιμοποιήθηκε στη Δίκη της Νυρεμβέργης (βλ. Χριστίνα Λούπα, Δείτε καρέ - καρέ τη σφαγή στο Κοντομαρί Χανίων από τους Γερμανούς - Η ιστορία του Franz Peter Weixler, στο http://tvxs.gr, 01 Οκτ 2011).

[4] Από το βιβλίο του Μιχαήλ Γ. Βλαζάκη, ΡΙΖΙΤΙΚΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΚΡΗΤΗΣ, Χανιά 1990, σελ. 51.

[5] τρόχαλος: Πανάρχαια η λέξη που απαντά στα περισσότερα μέρη της Ελλάδας. Ο Τριανταφυλλίδης λέει:  τρόχαλος ο [tróxalos]: (λαϊκότρ.) α. σωρός από πέτρες. β. τοίχος από ξερολιθιά. [αρχ. επίθ. τροχαλός = που τρέχει, στρογγυλός]. Τρόχαλος στην Κρήτη ήταν κυρίως ο σωρός από μεγάλες πέτρες, τις οποίες οι αγρότες μαζεύαν σε ένα σημείο του χωραφιού όταν το «ξεπετρίζανε» για να μπορεί να οργωθεί πιο εύκολα. Σπανιότερα ως τρόχαλος αναφερόταν η πρόχειρα κατασκευασμένη ξερολιθιά (η οποία ως λέξη δεν απαντούσε στην Κρήτη). Η πιο κοινή μεταφορική χρήση είναι στην περιγραφή ετοιμόρροπων κτισμάτων συντριμμιών - που για τα παλιά, πετρόχτιστα σπίτια ήταν βέβαια σχεδόν κυριολεξία.
Τρόχαλος έγιν’ η μονή κι εσείστ’ ο Ψηλορείτης
κι αντιλαλούνε τα βουνά κι απ’ άκρ’ ως άκρ’ η Κρήτη.
(από ρίμα για το ολοκαύτωμα του Αρκαδίου)

Φωτογραφικό υλικό για την πρώτη εκτέλεση αμάχων στην κατεχόμενη Ευρώπη που σημειώθηκε στο Κοντομαρί Χανίων: http://www.fourtounis.gr/arthra/2011/08-02/kontomari.html#foto