Ο Νίκος Καζαντζάκης το 1945 ως μέλος της Επιτροπής Διαπιστώσεως Ωμοτήτων Κρήτης
(Μέρος 4ο)
του Δημήτρη Δαμασκηνού, εκπαιδευτικού Δ.Ε.
negreponte2004@yahoo.gr
«Στη φωτογραφία, που ο Νίκος είναι με τις γυναίκες και κουβεντιάζει, είναι στο χωριό Φουρνέ Κυδωνίας Χανίων», θυμάται ο Κ. Κουτουλάκης, «στο ‘Πορτοκαλοχωριό’, γιατί γεμίζει κάθε χρόνο με πορτοκάλια, και η γριά διηγάται στον Καζαντζάκη για την κόρη της, που στέκει δίπλα της, την Κατίνα Λεβεντάκη, που αφόπλισε ένα Γερμανό που πήγαινε να τη βιάσει, και ύστερα βγήκε στο βουνό και γλύτωσε…
Γερμανικό νεκροταφείο στην Κρήτη. 8000 Γερμανοί στρατιώτες εκτός μάχης, από τους οποίους 4000 τουλάχιστον νεκροί, 220 αεροσκάφη κατεστραμμένα και 143 με βλάβες ήταν οι απώλειες των Ναζιφασιστών στη μάχη της Κρήτης.
Ο Ν. Καζαντζάκης ακούει από τη μητέρα της Κατίνας Λεβεντάκη πώς αφόπλισε η κόρη της –κείνη που στέκει στο μέσον- το Γερμανό(φωτογραφία Κ. Κουτουλάκης).
Φοβερές ήταν οι αγριότητες των Γερμανών Ναζί στον Αλικιανό Ν. Χανίων, όπου την 01 Αυγούστου 1941 στις όχθες του ποταμού Κερίτη εκτέλεσαν 118 πατριώτες . Μα και στη Μαλάθυρο Κισσάµου Χανίων, στη θέση Φαράγγι στις 28 Αυγούστου 1944 οι Γερμανοί Ναζί εκτέλεσαν 61 πατριώτες 1. Μα και στη Μαλάθυρο Κισσάµου Χανίων, στη θέση Φαράγγι στις 28 Αυγούστου 1944 οι Γερμανοί Ναζί εκτέλεσαν 61 πατριώτες 2.
Η επιτροπή διαπίστωσε τις απίστευτες ωμότητες του στρατηγού Κράιπε στο Γερακάρι Ρεθύμνου στις 22 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 1944 3 και γενικότερα στα χωριά του Κέντρους 4.
Πήγαμε στα Βορίζα», θυμάται ο Κ. Κουτουλάκης, «στο Μαγαρικάρι, στη Λοχριά, στο Ζάρο, στο Τυμπάκι, στην Αγία Γαλήνη, στον Κόκκινο Πύργο… παντού ερείπια και χυμένα αίματα. Πήγαμε στη Βιάννο, στα πολυτυραννισμένα χωριά της στου Κρεβατά, στο Συκολόγο, στη Σύμη, στο Πεύκο, που εκτελεστήκανε εκατοντάδες συμπατριώτες μας, στο Βαχό και καταλήξαμε στον Αμυρά. Εκεί φωνάξαμε τον παπά να κάμει δέηση… το ζητούσε η ψυχή μας… Άμα ήταν να πάμε στο μνημόσυνο, από μακριά ακόμη ακούαμε σα μακρινές βροντές. Οι γυναίκες βουίζανε από τους θρήνους… μόνο γυναίκες ήρθανε∙ ρωτήξαμε «πού είναι οι άντρες», και γιατί δεν παραβρεθήκανε.
Ο Καζαντζάκης, μέλος της «Κεντρικής Επιτροπής διαπιστώσεως ωμοτήτων εν Κρήτη», καταγράφει τις απώλειες στο χωριό Άνω Μέρος Αμαρίου Ν. Ρεθύμνου, 1945.
-Πού να τους βρούμε, εκειά που βρίσκουνται, 609 μας ετουφεκίσανε την ημέρα του Σταυρού.
Γι’ αυτό στη φωτογραφία βλέπετε μόνο γυναίκες…. Ο Καζαντζάκης δεν επρολάβαινε να γράφει. Κ’ ένα σημάδι πιο πολύ απ’ όλα του ’καμε εντύπωση και το φωτογράφησα κι αυτό για το χατήρι του. Στις πόρτες του χωριού είχαν κάμει με μαύρη μπογιά σταυρούς. Δυο, τρεις, τέσσερεις, ανάλογα με τους άντρες τους σκοτωμένους, που είχε το κάθε σπίτι… Είχε πόρτες και με πέντε σταυρούς!...
Δέηση για τους εκτελεσμένους από τους Γερμανούς στο χωριό Αμιρά, Δήμος Βιάννου, Ν. Ηρακλείου. 1945. Στη φωτογραφία υπάρχουν μόνο γυναίκες…
Καταπέλτης για τους Γερμανούς Ναζί και τους ντόπιους συνεργάτες τους ήταν η έκθεση της Κ.Ε.Δ.Ω.Κ. και για το ολοκαύτωμα της Βιάννου στις 14 Σεπτεμβρίου 1943. Μετά τις εκτελέσεις ακολουθούσε γλέντι επί των πτωμάτων 5:
«Την μεγαλυτέραν όμως καταστροφήν υπέστη κατά την περίοδον αυτήν η επαρχία της ΒΙΑΝΝΟΥ και εις αίμα και εις καταστροφάς χωρίων…
Καθώς οι Γερμανοί εισήρχοντο εις τον ΑΜΙΡΑΝ, οι κάτοικοι, κατά σύστασιν του δημάρχου, τους υπεδέχθησαν εις την είσοδον του χωρίου κρατούντες οίνον, ρακήν και εδέσματα. Εκείνοι, έχοντες κυκλώσει εν τω μεταξύ όλην την περιοχήν, συνέλαβον τους άνδρας όλους -περί τους 100- τους οποίους άνευ διαδικασίας εξετέλεσαν μέχρις ενός, ολίγον κατωτέρω της δημοσίας οδού. Η κατά τμήματα εκτέλεσις αυτών διήρκεσεν από της 10ης πρωινής μέχρι της 4ης απογευματινής. Εν τω μεταξύ εφόνευον και όσους γέροντας και αναπήρους εύρισκον εντός των οικιών, μη δυναμένους να κινηθούν. Εξ αυτών αναφέρομεν τον παράλυτον 80ντούτην Δημ. Μαθιουδάκην, φονευθέντα επί της κλίνης του· τον επίσης υπέργηρον Εμμ. Γρισμπολάκην, εκ γενετής παράλυτον. Δια λόγχης εφονεύθη εντός της οικίας του και ο 20ετής Ματθαίος Συγκελλάκης. Εξ άλλου ικανοί εφονεύθησαν εντός των κτημάτων των ή και καθ’ οδόν. Εκ των ομαδικώς εκτελεσθέντων διεσώθησαν 6, εξ ων 3 απέθανον μετ’ ολίγας ημέρας εκ των τραυμάτων των.
Το χωρίον αριθμεί εν συνόλω 117 νεκρούς κατά την ημέραν εκείνην. Μόνον μια οικογένεια, Βερυκοκάκη ονόματι, πενθεί 17 μέλη της, η οικογένεια Ραπτάκη 12 συγγενείς εξ αίματος (αδελφούς, θείους και πρωτοξαδέλφους) και 10 γαμβρούς, η οικογένεια Ηλιάκη 10 αδελφούς και εξαδέλφους…
[…] Εκ των εκτελεστών άλλοι μεν απεχώρησαν εις τον Κρεββατάν και άλλοι έμειναν εις τον Αμιράν, εγκατασταθέντες δε εις μίαν αυλήν ολίγον απέχουσα από του τόπου της εκτελέσεως ήρχισαν να τρώγουν και να διασκεδάζουν περιπαίζοντες και τας ολοφυρομένας γυναίκας και μιμούμενοι τας κραυγάς της απελπισίας των «Παναγιά μου, Παναγιά μου!». Όταν αργότερα απεχώρησαν και αυτοί, αι γυναίκες ετόλμησαν να πλησιάσουν εις τον τόπον της εκτελέσεως. Τα πρόσωπα των νεκρών ήσαν παραμορφωμένα, διότι οι Γερμανοί εσκόπευον επί της κεφαλής των εκ του πλησίον και δι’ αυτό η αναγνώρισις εγένετο συχνά εκ των ενδυμάτων και μόνον.
«Τα μυαλά του πατέρα μου και του αδελφού μου ήσαν χυμένα χάμω» μας είπε μια γυναίκα. Μια άλλη: «το γυιό μου γουλιά γουλιά τον έπαιρνα και τον έβανα στο σακκί, και πήγα και τον έθαψα». Και η ταφή των απέβη δυσχερεστάτη, διότι οι μεν ελάχιστοι υπολειφθέντες άνδρες του χωρίου εξηκολούθουν να παραμένουν εις τα όρη, το δε νεκροταφείον έκειτο εις απόστασιν 20΄ επί αναχώματος. Δι’ αυτό τινές εκ των εκτελεσθέντων παρέμειναν άταφοι και κατεσπαράχθησαν υπό των κυνών (ως ο Ν. Χριστάκης και ο Εμμ. Κονσολάκης).
Ομοίαν τύχην έσχον και όσοι ετάφησαν επί τόπου, περί τους 40, επειδή η γη εκεί ήτο πολύ σκληρά και η ταφή των υπό των γυναικών έγινεν επιπόλαια. Επί μακρόν χρονικόν διάστημα αι γυναίκες μετέφερον χώμα εκ των πέριξ δια να συμπληρώσουν την ταφήν των οικείων των και την πρωίαν εύρισκον τήδε κακείσε διεσπαρασμένα τα μέλη αυτών από τους σκύλους, οι οποίοι κατά την νύκτα ανέσκαπτον τους προχείρους τάφους. Το αυτό συνέβη και εις τους εις τα πέριξ κτήματα τυφεκισθέντας, ως και εις τους εντός των οικιών των εκτελεσθέντας• ούτως ο Αριστ. Συγκελάκης, του οποίου η σύζυγος απουσίαζεν, ευρέθη σπαραγμένος υπό κυνών και χοίρων, ομοίως ο Ματθαίος Μαντουβάκης και Μαρκ. Ραπτάκης».
Ομάδα εθελοντών σουμπεριτών δολοφόνων, Ελλήνων συνεργατών των Γερμανών Ναζί στην Κρήτη στο προαύλιο σχολείου του Τζερμιάδο
Ύστερα από αυτό το οδοιπορικό στα ίχνη του αίματος που χύθηκε για τη λευτεριά η Επιτροπή ολοκλήρωσε το έργο της: «Πήγαμε στο Ηράκλειο, στην Ιεράπετρα, εκεί ο Καζαντζάκης έκαμε μπάνιο στη θάλασσα», θυμάται ο Κ. Κουτουλάκης. «Στην Κρητσά, στη Σητεία, στη Νεάπολη… Εκεί έγινε το αποχαιρετιστήριο τραπέζι…»
[…] Ο Καζαντζάκης από την όλη εργασία φαινότανε πολύ ικανοποιημένος. Ιδιαίτερα τον ευχαριστούσε, που τα γεγονότα αποτυπώνονταν στον φωτογραφικό φακό. Σε μια στιγμή μου λέει:
-Την Ιστορία τούτης της βαρυσήμαντης περιοδείας δε θα τη γράψομε μείς με τις έκθεσές μας… την ιστορία την αδιάψευστη, την πιστή, την αληθινή μόνο εσύ την έγραψες εκεί μέσα… κ’ έδειξε τη φωτογραφική μηχανή, που κρεμόταν από τον ώμο μου…».
[1] Bλ. Δίκτυο Μαρτυρικών Πόλεων και Χωριών της Ελλάδας Περιόδου 1940-1945, Ελληνικά ολοκαυτώματα, εκδοτικός οίκος Α. Α. Λιβάνη, Αθήνα 2010.
[2] Βλ. http://malathiros.blogspot.gr & Ιστορικό Αρχείο Κρήτης / Historical Archives of Crete στην ανάρτηση: Μαλάθυρος Κισάμου Χανίων. Το Χρονικό μιας Θυσίας - Αφιέρωμα στη σημερινή καθιερωμένη εκδήλωση μνήμης.
[3] Βλ. Η ολοκαύτωση του Κέντρους. Αφιέρωμα. Επιμέλεια: Σπύρου Απ. Μαρνιέρου, Αθήνα 1984.
[4]Λευτέρης Κρυοβρυσανάκης, Αμάρι τόπος αξιαγάπητος, αθάνατος, εφημερίδα Ρεθεμνιώτικα Νέα, 04/07/2013.
[5] Αλέκος Ανδρικάκης, Το Ολοκαύτωμα της Βιάννου στις 14 Σεπτεμβρίου 1943, μέσα από την έκθεση της «Κεντρικής Επιτροπής Διαπιστώσεως Ωμοτήτων εν Κρήτη». Δημοσιεύτηκε στις 14 Σεπτεμβρίου 2013 στην ηλεκτρονική διεύθυνση http://www.candianews.gr.
Δημοσιεύτηκε στα Χανιώτικα Νέα
Ημερομηνία δημοσίευσης, Πέμπτη, 24-10-2013
Τέλος του αφιερώματος
(Μέρος 4ο)
του Δημήτρη Δαμασκηνού, εκπαιδευτικού Δ.Ε.
negreponte2004@yahoo.gr
«Στη φωτογραφία, που ο Νίκος είναι με τις γυναίκες και κουβεντιάζει, είναι στο χωριό Φουρνέ Κυδωνίας Χανίων», θυμάται ο Κ. Κουτουλάκης, «στο ‘Πορτοκαλοχωριό’, γιατί γεμίζει κάθε χρόνο με πορτοκάλια, και η γριά διηγάται στον Καζαντζάκη για την κόρη της, που στέκει δίπλα της, την Κατίνα Λεβεντάκη, που αφόπλισε ένα Γερμανό που πήγαινε να τη βιάσει, και ύστερα βγήκε στο βουνό και γλύτωσε…
Ο Ν. Καζαντζάκης ακούει από τη μητέρα της Κατίνας Λεβεντάκη πώς αφόπλισε η κόρη της –κείνη που στέκει στο μέσον- το Γερμανό(φωτογραφία Κ. Κουτουλάκης).
Φοβερές ήταν οι αγριότητες των Γερμανών Ναζί στον Αλικιανό Ν. Χανίων, όπου την 01 Αυγούστου 1941 στις όχθες του ποταμού Κερίτη εκτέλεσαν 118 πατριώτες . Μα και στη Μαλάθυρο Κισσάµου Χανίων, στη θέση Φαράγγι στις 28 Αυγούστου 1944 οι Γερμανοί Ναζί εκτέλεσαν 61 πατριώτες 1. Μα και στη Μαλάθυρο Κισσάµου Χανίων, στη θέση Φαράγγι στις 28 Αυγούστου 1944 οι Γερμανοί Ναζί εκτέλεσαν 61 πατριώτες 2.
Η επιτροπή διαπίστωσε τις απίστευτες ωμότητες του στρατηγού Κράιπε στο Γερακάρι Ρεθύμνου στις 22 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 1944 3 και γενικότερα στα χωριά του Κέντρους 4.
Πήγαμε στα Βορίζα», θυμάται ο Κ. Κουτουλάκης, «στο Μαγαρικάρι, στη Λοχριά, στο Ζάρο, στο Τυμπάκι, στην Αγία Γαλήνη, στον Κόκκινο Πύργο… παντού ερείπια και χυμένα αίματα. Πήγαμε στη Βιάννο, στα πολυτυραννισμένα χωριά της στου Κρεβατά, στο Συκολόγο, στη Σύμη, στο Πεύκο, που εκτελεστήκανε εκατοντάδες συμπατριώτες μας, στο Βαχό και καταλήξαμε στον Αμυρά. Εκεί φωνάξαμε τον παπά να κάμει δέηση… το ζητούσε η ψυχή μας… Άμα ήταν να πάμε στο μνημόσυνο, από μακριά ακόμη ακούαμε σα μακρινές βροντές. Οι γυναίκες βουίζανε από τους θρήνους… μόνο γυναίκες ήρθανε∙ ρωτήξαμε «πού είναι οι άντρες», και γιατί δεν παραβρεθήκανε.
Ο Καζαντζάκης, μέλος της «Κεντρικής Επιτροπής διαπιστώσεως ωμοτήτων εν Κρήτη», καταγράφει τις απώλειες στο χωριό Άνω Μέρος Αμαρίου Ν. Ρεθύμνου, 1945.
-Πού να τους βρούμε, εκειά που βρίσκουνται, 609 μας ετουφεκίσανε την ημέρα του Σταυρού.
Γι’ αυτό στη φωτογραφία βλέπετε μόνο γυναίκες…. Ο Καζαντζάκης δεν επρολάβαινε να γράφει. Κ’ ένα σημάδι πιο πολύ απ’ όλα του ’καμε εντύπωση και το φωτογράφησα κι αυτό για το χατήρι του. Στις πόρτες του χωριού είχαν κάμει με μαύρη μπογιά σταυρούς. Δυο, τρεις, τέσσερεις, ανάλογα με τους άντρες τους σκοτωμένους, που είχε το κάθε σπίτι… Είχε πόρτες και με πέντε σταυρούς!...
Στην Κρήτη 1945. Κάποτε τέσσερεις και πέντε στην ίδια πόρτα.
Καταπέλτης για τους Γερμανούς Ναζί και τους ντόπιους συνεργάτες τους ήταν η έκθεση της Κ.Ε.Δ.Ω.Κ. και για το ολοκαύτωμα της Βιάννου στις 14 Σεπτεμβρίου 1943. Μετά τις εκτελέσεις ακολουθούσε γλέντι επί των πτωμάτων 5:
«Την μεγαλυτέραν όμως καταστροφήν υπέστη κατά την περίοδον αυτήν η επαρχία της ΒΙΑΝΝΟΥ και εις αίμα και εις καταστροφάς χωρίων…
Καθώς οι Γερμανοί εισήρχοντο εις τον ΑΜΙΡΑΝ, οι κάτοικοι, κατά σύστασιν του δημάρχου, τους υπεδέχθησαν εις την είσοδον του χωρίου κρατούντες οίνον, ρακήν και εδέσματα. Εκείνοι, έχοντες κυκλώσει εν τω μεταξύ όλην την περιοχήν, συνέλαβον τους άνδρας όλους -περί τους 100- τους οποίους άνευ διαδικασίας εξετέλεσαν μέχρις ενός, ολίγον κατωτέρω της δημοσίας οδού. Η κατά τμήματα εκτέλεσις αυτών διήρκεσεν από της 10ης πρωινής μέχρι της 4ης απογευματινής. Εν τω μεταξύ εφόνευον και όσους γέροντας και αναπήρους εύρισκον εντός των οικιών, μη δυναμένους να κινηθούν. Εξ αυτών αναφέρομεν τον παράλυτον 80ντούτην Δημ. Μαθιουδάκην, φονευθέντα επί της κλίνης του· τον επίσης υπέργηρον Εμμ. Γρισμπολάκην, εκ γενετής παράλυτον. Δια λόγχης εφονεύθη εντός της οικίας του και ο 20ετής Ματθαίος Συγκελλάκης. Εξ άλλου ικανοί εφονεύθησαν εντός των κτημάτων των ή και καθ’ οδόν. Εκ των ομαδικώς εκτελεσθέντων διεσώθησαν 6, εξ ων 3 απέθανον μετ’ ολίγας ημέρας εκ των τραυμάτων των.
Το χωρίον αριθμεί εν συνόλω 117 νεκρούς κατά την ημέραν εκείνην. Μόνον μια οικογένεια, Βερυκοκάκη ονόματι, πενθεί 17 μέλη της, η οικογένεια Ραπτάκη 12 συγγενείς εξ αίματος (αδελφούς, θείους και πρωτοξαδέλφους) και 10 γαμβρούς, η οικογένεια Ηλιάκη 10 αδελφούς και εξαδέλφους…
[…] Εκ των εκτελεστών άλλοι μεν απεχώρησαν εις τον Κρεββατάν και άλλοι έμειναν εις τον Αμιράν, εγκατασταθέντες δε εις μίαν αυλήν ολίγον απέχουσα από του τόπου της εκτελέσεως ήρχισαν να τρώγουν και να διασκεδάζουν περιπαίζοντες και τας ολοφυρομένας γυναίκας και μιμούμενοι τας κραυγάς της απελπισίας των «Παναγιά μου, Παναγιά μου!». Όταν αργότερα απεχώρησαν και αυτοί, αι γυναίκες ετόλμησαν να πλησιάσουν εις τον τόπον της εκτελέσεως. Τα πρόσωπα των νεκρών ήσαν παραμορφωμένα, διότι οι Γερμανοί εσκόπευον επί της κεφαλής των εκ του πλησίον και δι’ αυτό η αναγνώρισις εγένετο συχνά εκ των ενδυμάτων και μόνον.
«Τα μυαλά του πατέρα μου και του αδελφού μου ήσαν χυμένα χάμω» μας είπε μια γυναίκα. Μια άλλη: «το γυιό μου γουλιά γουλιά τον έπαιρνα και τον έβανα στο σακκί, και πήγα και τον έθαψα». Και η ταφή των απέβη δυσχερεστάτη, διότι οι μεν ελάχιστοι υπολειφθέντες άνδρες του χωρίου εξηκολούθουν να παραμένουν εις τα όρη, το δε νεκροταφείον έκειτο εις απόστασιν 20΄ επί αναχώματος. Δι’ αυτό τινές εκ των εκτελεσθέντων παρέμειναν άταφοι και κατεσπαράχθησαν υπό των κυνών (ως ο Ν. Χριστάκης και ο Εμμ. Κονσολάκης).
Ομοίαν τύχην έσχον και όσοι ετάφησαν επί τόπου, περί τους 40, επειδή η γη εκεί ήτο πολύ σκληρά και η ταφή των υπό των γυναικών έγινεν επιπόλαια. Επί μακρόν χρονικόν διάστημα αι γυναίκες μετέφερον χώμα εκ των πέριξ δια να συμπληρώσουν την ταφήν των οικείων των και την πρωίαν εύρισκον τήδε κακείσε διεσπαρασμένα τα μέλη αυτών από τους σκύλους, οι οποίοι κατά την νύκτα ανέσκαπτον τους προχείρους τάφους. Το αυτό συνέβη και εις τους εις τα πέριξ κτήματα τυφεκισθέντας, ως και εις τους εντός των οικιών των εκτελεσθέντας• ούτως ο Αριστ. Συγκελάκης, του οποίου η σύζυγος απουσίαζεν, ευρέθη σπαραγμένος υπό κυνών και χοίρων, ομοίως ο Ματθαίος Μαντουβάκης και Μαρκ. Ραπτάκης».
Ύστερα από αυτό το οδοιπορικό στα ίχνη του αίματος που χύθηκε για τη λευτεριά η Επιτροπή ολοκλήρωσε το έργο της: «Πήγαμε στο Ηράκλειο, στην Ιεράπετρα, εκεί ο Καζαντζάκης έκαμε μπάνιο στη θάλασσα», θυμάται ο Κ. Κουτουλάκης. «Στην Κρητσά, στη Σητεία, στη Νεάπολη… Εκεί έγινε το αποχαιρετιστήριο τραπέζι…»
[…] Ο Καζαντζάκης από την όλη εργασία φαινότανε πολύ ικανοποιημένος. Ιδιαίτερα τον ευχαριστούσε, που τα γεγονότα αποτυπώνονταν στον φωτογραφικό φακό. Σε μια στιγμή μου λέει:
-Την Ιστορία τούτης της βαρυσήμαντης περιοδείας δε θα τη γράψομε μείς με τις έκθεσές μας… την ιστορία την αδιάψευστη, την πιστή, την αληθινή μόνο εσύ την έγραψες εκεί μέσα… κ’ έδειξε τη φωτογραφική μηχανή, που κρεμόταν από τον ώμο μου…».
[1] Bλ. Δίκτυο Μαρτυρικών Πόλεων και Χωριών της Ελλάδας Περιόδου 1940-1945, Ελληνικά ολοκαυτώματα, εκδοτικός οίκος Α. Α. Λιβάνη, Αθήνα 2010.
[2] Βλ. http://malathiros.blogspot.gr & Ιστορικό Αρχείο Κρήτης / Historical Archives of Crete στην ανάρτηση: Μαλάθυρος Κισάμου Χανίων. Το Χρονικό μιας Θυσίας - Αφιέρωμα στη σημερινή καθιερωμένη εκδήλωση μνήμης.
[3] Βλ. Η ολοκαύτωση του Κέντρους. Αφιέρωμα. Επιμέλεια: Σπύρου Απ. Μαρνιέρου, Αθήνα 1984.
[4]Λευτέρης Κρυοβρυσανάκης, Αμάρι τόπος αξιαγάπητος, αθάνατος, εφημερίδα Ρεθεμνιώτικα Νέα, 04/07/2013.
[5] Αλέκος Ανδρικάκης, Το Ολοκαύτωμα της Βιάννου στις 14 Σεπτεμβρίου 1943, μέσα από την έκθεση της «Κεντρικής Επιτροπής Διαπιστώσεως Ωμοτήτων εν Κρήτη». Δημοσιεύτηκε στις 14 Σεπτεμβρίου 2013 στην ηλεκτρονική διεύθυνση http://www.candianews.gr.
Δημοσιεύτηκε στα Χανιώτικα Νέα
Ημερομηνία δημοσίευσης, Πέμπτη, 24-10-2013
Τέλος του αφιερώματος
Δημοσίευση σχολίου