“Άλλος Δρόμος Δεν Υπήρχε”: H Κρήτη μετά τον εμφύλιο

Παίρνουμε αφορμή από τη συζήτηση που άνοιξε μετά την επιστολή της Σόνιας Τσιτήλου προς τη συγγραφέα Μάρω Δούκα για το πρόσφατο βιβλίο της με τίτλο «Έλα να πούμε ψέματα» το οποίο αναφέρεται σε υπαρκτά πρόσωπα και γεγονότα του εμφυλίου πολέμου στον νομό Χανίων Κρήτης, και σήμερα παρουσιάζουμε το ντοκιμαντέρ “Άλλος Δρόμος δεν Υπήρχε” του σκηνοθέτη Σταύρου Ψυλλάκη που βασίζεται στο ομώνυμο βιβλίο της Αργυρώς και του Νίκου Κοκοβλή για την περίοδο του εμφυλίου και εστιάζει στη διαδρομή των 6 παράνομων ανταρτών μόνο για τη χρονική περίοδο από τη σκληρότερη μάχη του εμφυλίου στην Κρήτη, τη μάχη της Σαμαριάς (1948) έως την αναχώρηση τους στην Ιταλιά ( 1962).

Η διαδρομή των ανταρτών

22 Ιουνίου 1962. Ένα μικρό κότερο αναχωρεί από τη Γλυφάδα με προορισμό την περιοχή του Οτράντο, στη Νότια Ιταλία. Ενας γέρος ναυτικός και ο γιός του φυγαδεύουν παράνομα 4 άνδρες και 2 γυναίκες.

Οι παράνομοι, επικηρυγμένοι, αντάρτες Νίκος Κοκοβλής, Παγώνα Κοκοβλή (αδερφή του Νίκου), Αργυρώ Πολυχρονάκη, Σταμάτης Μαριόλης, Γιάννης Λιονάκης και Κωστής Λιονάκης (αδερφός του Γιάννη), αφού κρύβονταν για 15 περίπου χρόνια στο Νομό Χανίων, στη Δυτική Κρήτη, έφευγαν από την Ελλάδα με εντολή του Κομμουνιστικού Κόμματος. Η αναχώρησή τους, ήταν ο ελληνικός επίλογος μιας απίστευτης προσπάθειας επιβίωσης, σε μια πολύ μοναχική διαδρομή που ξεκινούσε με το τέλος του Εμφυλίου στην Κρήτη.

Στην Κρήτη ο Εμφύλιος πόλεμος άρχισε τον Απρίλιο του ’47, ένα χρόνο σχεδόν αργότερα από τη υπόλοιπη Ελλάδα και τέλειωσε ένα χρόνο νωρίτερα από τη συντριβή των ανταρτών στο Γράμμο (’49).

Στην Ανατολική Κρήτη, η εξολόθρευση των ανταρτών έγινε σε σύντομο χρονικό διάστημα. Στη Δυτική Κρήτη, την άνοιξη του 48, γύρω στους 300 αντάρτες, με 13 γυναίκες ανάμεσα τους, συγκεντρώθηκαν στην ελεύθερη περιοχή του Ομαλού. Το μέλλον τους κρίθηκε στη μάχη της Σαμαριάς, τον Ιούνιο του ’48.

Από τη μάχη της Σαμαριάς γλύτωσαν περίπου 100 αντάρτες. Ένα χρόνο μετά, είχαν μείνει καμιά 40αριά, σε όλες τις επαρχίες του Ν. Χανίων. Διασκορπισμένοι και ακέφαλοι, κρύβονταν κυρίως στα Λευκά Ορη, τις Μαδάρες, όπως τα αποκαλούν οι ντόπιοι. Όταν καταφέρνουν να συγκεντρωθούν, τον Απρίλιο του ’49 στις Χώσες, τη θέση των σκοτωμένων αρχηγών, Τσιτήλου και Μακρυδάκη, παίρνουν η Βαγγελιώ Κλάδου και ο Νίκος Κοκοβλής.

Τέλος Αυγούστου του ’49. Ήττα του Δημοκρατικού Στρατού. Όσοι αντάρτες επέζησαν και δεν αιχμαλωτίστηκαν υποχωρούν στις γειτονικές Λαϊκές Δημοκρατίες. Όμως από την Κρήτη δεν μπορούν να φύγουν. Εγκλωβισμένοι στα Λευκά Όρη, οι αντάρτες που έχουν απομείνει, κρύβονται σε απόκρημνες σπηλιές, σε καταφύγια, σε δύσβατα μέρη. Ο ένας μετά τον άλλο σκοτώνονται ή συλλαμβάνονται.

Γύρω στο ’50 έχουν μείνει 14. Ανάμεσα τους και τα βασικά πρόσωπα της ταινίας μας, οι 6 αντάρτες που διέφυγαν το ’62 στην Ιταλία. Για να επιβιώσουν διασκορπίζονται. Ο Νίκος Κοκοβλής και η Αργυρώ Πολυχρονάκη, από τις σπηλιές του Αποκόρωνα όπου κρύβονταν αρχικά, θα περάσουν με βάρκα απέναντι, στη χερσόνησο του Ακρωτηρίου. Στόχος τους η ευκολότερη πρόσβαση στην πόλη των Χανίων και η ανασυγκρότηση των παράνομων κομματικών οργανώσεων.

Εδώ, θα βρουν ασφαλή κρυψώνα, στον Κυριάκο Στρατηγάκη, έναν ντόπιο χωρικό που ζει με τη γυναίκα του Γεωργία και τα 3 ανήλικα παιδιά τους στο χωριό Πλακούρες. Είναι πρόσωπο απολύτου εμπιστοσύνης και θα δεχτεί να τους φιλοξενήσει για λίγες ημέρες στο στάβλο του, τον Τρουλίτη. Σιγά, σιγά ο στάβλος και ο γειτονικός βόθρος, θα μετατραπούν από τον Κυριάκο και τη Γεωργία σε απρόσιτη κρυψώνα και οι λίγες ημέρες φιλοξενίας θα γίνουν τελικά 12 ολόκληρα χρόνια σε συνθήκες τρομακτικής δυσκολίας και κινδύνων. Με βάση αυτή την κρυψώνα ο Νίκος και η Αργυρώ θα ξεκινήσουν τις επαφές τους στην πόλη των Χανίων και την ανασυγκρότηση των παράνομων κομματικών οργανώσεων.

Ο Γιάννης Λιονάκης, η μετέπειτα γυναίκα του Παγώνα Κοκοβλή (αδερφή του Νίκου) και ο αδερφός του Κωστής Λιονάκης, θα παραμείνουν στις σπηλιές του Αποκόρωνα, αλλά και σε άλλα καταφύγια της περιοχής, δημιουργώντας και αυτοί τον παράνομο μηχανισμό τους και κάνοντας πολιτική δουλειά με τον κόσμο της επαρχίας.

Ο Σταμάτης Μαριόλης θα καταφύγει στην Κίσαμο όπου με αφετηρία τα Παλιά Ρούματα, έκανε πολιτική δουλειά σε όλη την επαρχία, ανασυγκροτώντας τις παράνομες κομματικές οργανώσεις.

Το κυνήγι των παρανόμων συνεχίζεται αμείωτα όλη τη δεκαετία του 50. Το 1958 έχουν μείνει 8. Οι υπόλοιποι έχουν σκοτωθεί ή συλληφθεί. Η ΕΔΑ, γίνεται αξιωματική αντιπολίτευση και οι παράνομοι παίρνουν εντολή από το Κόμμα, να φύγουν στο εξωτερικό. Οι 6 από αυτούς θα μεταβούν σταδιακά στην Αθήνα και από εκεί θα οργανώσουν τη διαφυγή τους αρχικά στην Ιταλία.

Πίσω τους, στην Κρήτη, έμεναν 2 ακόμα αντάρτες από την ίδια κάποτε αρχική ομάδα : ο Γιώργης Τζομπανάκης και ο Σπύρος Μπλαζάκης. Δεν ακολούθησαν. Μένουν και κρύβονται. Θα εμφανιστούν το 75, μετά τη μεταπολίτευση, αφού αμνηστευθούν ….

Οι 6 παράνομοι αναχωρούν το 1962, από τη Γλυφάδα. Από εδώ, με τη βοήθεια Ιταλών συντρόφων, διέφυγαν στη Βουδαπέστη και από εκεί, έφτασαν στην Τασκένδη της Σοβιετικής Ενωσης όπου έμειναν 14 χρόνια. Εδώ απέκτησαν τα παιδιά τους, σπούδασαν, εργάστηκαν, διαφώνησαν με το επίσημο Κόμμα το 1968 και πλήρωσαν ακριβά τις συνέπειες των απόψεων τους. Επαναπατρίστηκαν όλοι τους το 1976, διαγραμμένοι από το Κόμμα.

Η ταινία ντοκιμαντέρ ξεκίνησε, με αφορμή το βιβλίο Άλλος δρόμοε δεν υπήρχε του Νίκου και της Αργυρώς Κοκοβλή, που ένα μέρος του περιγράφει τα παραπάνω γεγονότα, αλλά το ίδιο το βιβλίο εκτείνεται χρονολογικά σε πολύ μεγαλύτερη περίοδο.

Εμείς εστιάζουμε το ενδιαφέρον μας και παρακολουθούμε τη διαδρομή των 6 παράνομων ανταρτών μόνο για τη χρονική περίοδο από τη μάχη της Σαμαριάς (1948) έως την αναχώρηση τους στην Ιταλιά ( 1962). Οι 3 απ΄αυτούς ζουν (Νίκος & Αργυρώ Κοκοβλή, και Γιάννης Λιονάκης) και αποτελούν τα κεντρικά πρόσωπα του ντοκιμαντέρ.

Η ταινία διερευνά το “θαύμα” της αντοχής των τσακισμένων υπολειμμάτων του Δημοκρατικού Στρατού, μετά τον Εμφύλιο, στη Δ. Κρήτη και την αυτοθυσία των απλών ανθρώπων που τους τροφοδοτούσαν και τους έκρυβαν τόσα χρόνια.

Πώς και γιατί “οι πρωταγωνιστές” άντεξαν αυτά τα βάσανα, κυνηγημένοι από πολυάριθμους, πάνοπλους και φανατισμένους κυνηγούς, μέσα στις σπηλιές των βουνών και της θάλασσας, στους στάβλους, στους βόθρους, σε κρύπτες κάτω από τα θεμέλια των σπιτιών, νηστικοί και διψασμένοι, γυμνοί και ξυπόλυτοι, παγωμένοι και άρρωστοι;

Πώς και γιατί, ενώ όλα τα σκιάζει η φοβέρα, οι “αφανείς”, οι απλοί άνθρωποι, άνοιγαν μαζί με τη ψυχή τους και τα σπίτια τους για να δεχτούν τους κυνηγημένους, να τους κρύψουν, να τους ταΐσουν και να τους βοηθήσουν στον αγώνα;

Αυτά είναι μερικά από τα ερωτήματα που απασχολούν την ταινία.

Οι “πρωταγωνιστές” και οι “αφανείς”, αυτής της ιστορίας, εξ ίσου λαμπροί, φωτεινοί και δυσεύρετοι, είναι η ενσάρκωση και τα σύμβολα ενός αγώνα που για να ξεπεράσει αυτές τις απίστευτες δυσκολίες, δεν φτάνει μονάχα η πίστη σε κάποια ιδεολογία, όσο ανώτερη κι αν είναι. Απαιτείται κάτι πολύ περισσότερο: μια βαθιά προσήλωση στον ίδιο τον άνθρωπο, και στην αξιοπρέπειά του. Και αυτό είναι το θέμα της ταινίας ….

Βιογραφικά πρωταγωνιστών

Ο Νίκος Κοκοβλής, γεννήθηκε στη Μικρά Ασία το 1920. Ήρθαν πρόσφυγες στα Χανιά, και η κατοχή τον βρήκε στο 1ο έτος της Ανωτάτης Εμπορικής. Τα εγκατέλειψε, επέστρεψε στα Χανιά, οργανώθηκε νωρίς στο ΕΑΜ και ανέβηκε στο βουνό το ʻ47, όταν ξεκινούσε ο εμφύλιος στην Κρήτη. Πιο πριν ήταν για λίγο γραμματέας του Εργατικού Κέντρου Χανίων. Μετά τη μάχη της Σαμαριάς (Ιούνιος του ’48), οι αντάρτες που είχαν απομείνει συγκεντρώθηκαν, τον Απρίλιο του ’49 στις Χώσες, και η Βαγγελιώ Κλάδου και ο Νίκος Κοκοβλής πήραν τη θέση των σκοτωμένων αρχηγών, Τσιτήλου και Μακρυδάκη. Διέφυγε με τους 6, το ʻ62 στην Ιταλία.

Ο Γιάννης Λιονάκης γεννήθηκε το 1921 στο Γαβαλοχώρι και τέλειωσε το Γυμνάσιο του Βάμου, στο Ν. Χανίων. Είχε οργανωθεί στην Ομοσπονδία Κομμουνιστικών Νεολαιών Ελλάδας το ʻ38. Την επομένη της Μάχης της Κρήτης αναζήτησε όπλο, οργανώθηκε στο ΕΑΜ και ανέβηκε στο βουνό. Μετά την απελευθέρωση, ο Γιάννης δραπέτευσε από τον εθνικό στρατό, πέρασε στην παρανομία και ανέβηκε στο βουνό, αρχές του ʻ47. Διέφυγε με τους 6, το ʻ62 στην Ιταλία.

Η Αργυρώ Πολυχρονάκη γεννήθηκε το 1927 στο χωριό Δρακώνα του Ν. Χανίων. Από εύπορη για τα τοπικά δεδομένα οικογένεια, αρχικά συμμετείχε στην ΕΠΟΝ. Ανέβηκε στο βουνό και πέρασε στην παρανομία αρχές του ʻ48. Ήταν ήδη εκεί ο μεγαλύτερος αδερφός της και πολλοί χωριανοί της. Διέφυγε με τους 6, το ʻ62 στην Ιταλία.

Ο Σταμάτης Μαριόλης (1925-2007), μανιάτικης καταγωγής, γεννημένος στον Πειραιά, υπηρετούσε ως αεροπόρος τη θητεία του, τον Ιούλιο του ʻ47, στο αεροδρόμιο του Μάλεμε. Τότε, μια ομάδα ανταρτών ήρθαν και κατέλαβαν το αεροδρόμιο. Ο Σταμάτης, ως μέλος του κόμματος, τους βοήθησε αποφασιστικά, από μέσα. Πήραν μεγάλες ποσότητες όπλων και πυρομαχικών και έφυγαν αναίμακτα. Έκτοτε ο Σταμάτης παρέμεινε με τους αντάρτες, κρυβόταν στην περιοχή της Κισάμου, κυρίως στα Παλιά Ρούματα, επέζησε και ήταν ένας από τους 6 που διέφυγαν στην Ιταλία το ʻ62.

Η Παγώνα Κοκοβλή (1922-1994), αδερφή του Νίκου Κοκοβλή, ήταν στέλεχος της ΕΠΟΝ στην κατοχή. Βγήκε στην παρανομία και ανέβηκε στο βουνό πριν από αυτόν. Όλοι την ήξεραν ως Κατερίνα, το ψευδώνυμο της στο βουνό και θαύμαζαν την επιμονή της στους στόχους που έβαζε. Διέφυγε με τους 6, το ʻ62 στην Ιταλία.

Ο Κωστής Λιονάκης (1925-1993), μικρότερος αδερφός του Γιάννη, ανέβηκε στο βουνό το ʻ47 και παρέμεινε για μεγάλο διάστημα στις σπηλιές του Αποκόρωνα με το Γιάννη και την Παγώνα. Ένα σοβαρό ατύχημα εκεί ήταν η αιτία να χάσει το ένα του μάτι. Αργότερα, γύρω στο 58, με μεγάλη δυσκολία οι σύντροφοι του τον έπεισαν να φύγει στην Αθήνα, να τον δει γιατρός, μήπως και γλυτώσει το άλλο του μάτι. Ήταν ο πρώτος από τους 6 που έφυγε από την Κρήτη. Διέφυγε με τους 6, το ʻ62 στην Ιταλία.

Αναδημοσίευση από τον Αγώνα της Κρήτης,  16/12/2014

Βλ.  https://www.youtube.com/watch?v=3ztjFieKlVI#t=1509