Θεσσαλονίκη 1342-1349 Η πρώτη Κομμούνα στη νεώτερη ιστορία.

Του Γ.Γ.

…Ετσι από το 1345 που έγινε το νέο κίνημα των Ζηλωτών, ως τα 1349 η εξουσία της Κομούνας στερεώθηκε. Στο διάστημα αυτό η Σαλονίκη ήταν μια επαναστατική λαοκρατική δημοκρατία που δεν αναγνώριζε ούτε την κυριαρχία του Βυζαντίου ούτε το παλιό καθεστώς.

Κάθε εξάρτηση από την Πόλη κι από το Παλάτι έπαψε. Η προδοσία του Απόκαυχου έδωκε στην επανάσταση ένα δυνατό σπρώξιμο προς τα αριστερά. Στα τέσσερα αυτά χρόνια η Σαλονίκη οργανώνεται εσωτερικά με ολότελα νέους θεσμούς.

Οι Ζηλωτές κόβουν κάθε τους δεσμό με τη φεουδαρχία και οργανώνουν το πολίτευμα της Σαλονίκης επάνω σε νέες λαοκρατικές βάσεις, δηλαδή στα χρόνια αυτά οργανώνεται η πρώτη Κομμούνα μέσα στη νεώτερη ιστορία.
Κι από την άποψη αυτή έχει μεγάλο ιστορικό διαφέρον το κίνημα των Ζηλωτών.

Δυστυχώς μας λείπουν οι πηγές. Ως τα σήμερα δε βρέθηκαν χειρόγραφα που να μας δίνουν από φιλική πηγή μία πλέρια ανάπτυξη του «συστήματος» των Ζηλωτών. Ο,τι έχει γραφτεί, γράφτηκε από εχθρούς τους.
Ως τόσο όμως οι πληροφορίες αυτές όσο και μεροληπτικές και εχθρικές κι αν είναι μας κατατοπίζουν στα γεγονότα. 
Ας αρχίσουμε από τον Καντακουζηνό.

Είναι ο μεγαλύτερος εχθρός των Ζηλωτών, δε γράφει λεπτομέρειες για το πολιτικό τους πρόγραμμα, μα σε κάθε του γραμμή κοιτάζει να τους βρίσει και να τους πει «αιμοβόρους». Περιγράφει τις «σφαγές» τους και, από κάπου κάπου, θέλοντας να στήριξή τις μεροληπτικές κρίσεις του μας λέει για μερικές μεταρρυθμίσεις τους.
Πάντα όμως δεν είναι ο ιστορικός και ο συγγραφέας που μπορούμε να τόνε συμβουλευτούμε.

Το μόνο που ξεκάθαρα μας λέει (και κατηγορεί γι’ αυτό τους Ζηλωτές) είναι η ασέβεια που έδειχναν οι επαναστάτες στα θεία.
Η πληροφορία του αυτή όσο και παραφουσκωμένη κι αν είναι μαζί με την άλλη του Γρηγορά πως οι Ζηλωτές απαγόρεψαν στο Γρηγόριο Παλαμά, που το Πατριαρχείο τον έκαμε Δεσπότη της Σαλονίκης, να πατήσει το πόδι του μέσα στο κάστρο της, μας δίνει να καταλάβουμε πως οι Ζηλωτές ήξεραν πολύ καλά και τον εκμεταλλευτικό ρόλο της εκκλησίας και την αποκοιμιστική επιρροή της θρησκείας επάνω στο λαό.
Η αδιαφορία τους για τη θρησκεία και, ως ένα σημείο η καταπολέμησή της δε δείχνει τίποτ’ άλλο παρά, πώς οι Ζηλωτές ήξεραν καλά ότι η θρησκεία είναι στα χέρια των παπάδων ένα πνευματικό όργανο καταπίεσης και γι’ αυτό, όπως θα δούμε παρακάτω, χτύπησαν κατακέφαλα την παπαδοκρατία και τον καλογερισμό.

Ποιο ήταν όμως το νέο σύστημά τους; Ο Γρηγοράς: γράφει:

  «Κ’ είχε την εξουσία ένα μπουλούκι, που πήρε το όνομα και λεγότανε Ζηλωτές. Το σύστημα δε με το οποίο διοικότανε η Σαλονίκη δεν έμοιαζε με κανένα στο πολίτευμα. 
Γιατί ούτε αριστοκρατικό ήτανε, σαν εκείνο που είχε βάλει τον παλιό καιρό ο Λυκούργος στους Σπαρτιάτες, ούτε δημοκρατικό σαν εκείνο που έβαλε ο Σόλωνας πρώτα στους Αθηναίους κι’ ύστερα το μεταρρύθμισε ο Κλεισθένης χωρίζοντάς τους σε δέκα  φυλές, αντίς τέσσαρες που ήταν πριν. 

Μα ούτε έμοιαζε και σαν κείνο που έκρινε ταιριαχτό για τους Λοκρούς που λέγονται Επιζεφύριοι, ο νομοθέτης Ζάλευκος, ούτε σε κείνο που έβαλε στην Κατάνη της Σικελίας ο Χαρώνδας. 
Ούτε πάλι ήταν κάτι τι καινουργότερο, φτιαγμένο από ανακάτωμα δυο ή και πιότερων άλλων (πολιτευμάτων) σαν εκείνο που είχανε οι Κύπριοι, ούτε σαν κείνο που λεν πως (έφτιασε) ο δήμος στην παλιά Ρώμη, όντας επαναστάτησε και τάβαλε με τους υπατικούς (ευγενείς), μα ήταν μια οχλοκρατία πρωτόφαντη. 

Πολίτευμα τέτοιο που μόνο του μπορεί να ξεφυτρώσει, χωρίς να το σκεφθεί άνθρωπος. Δηλαδή αφού μαζευτήκανε μερικοί θρασείς πήρανε ετσιθελικά την εξουσία, παρασέρνοντας με δημαγωγίες τον όχλο της Σαλονίκης, στο θέλημά τους κι’ αρπάζοντας τις περιουσίες από τους πλούσιους κι’ έτσι καλοπερνούσαν. 
Εβγαλαν δε διαταγές να μην υπακούσει ο λαός σε καμία προσταγή, ούτε στου Παλαιολόγου (σημ. του νόμιμου δηλ. μονάρχη του Ιωάννη του Εου) ούτε στου Καντακουζηνού, μα όλοι τους νάχουν κανόνα στις πράξεις τους και ν’ αναγνωρίζουν για νόμο τις αποφάσεις αυτουνών (των Ζηλωτών)». 

Πηγή: Γιάννη Κορδάτου «Η Κομμούνα της Θεσσαλονίκης (1342-1349)» - Εκδόσεις Επικαιρότητα (1975)